ΑΡΘΡΟ

Του Captain Νικόλαου Κ. Μεταξά

ATPL

AIRLINE PILOT

B737NG AIRBUS 320

 

 

(συνέχεια από το προηγούμενο)

Θα σταθούμε λίγο περισσότερο στο Σωκράτη. Είναι γνωστό πως ο Σωκράτης συνεχώς προέτρεπε τους συμπολίτες του να φροντίζουν για την ψυχή τους; «της ψυχής επιμελείσθαι». Όπως λέγει στην απολογία του: «Τίποτε άλλο δεν κάνω παρά να σας προτρέπω να μη φροντίζετε για το σώμα σας και τα χρήματα περισσότερο από την ψυχή σας και πώς να την κάνετε όσο μπορείτε καλύτερη…».

Βέβαια πολλά έχουν γραφτεί για την έννοια της λέξης ψυχή στην Πλατωνική φιλοσοφία. Είναι βέβαιο όμως πως δεν έχει την έννοια που έχουμε ύστερα στο Χριστιανισμό. Βέβαια και πριν από την εποχή του Σωκράτη και στην εποχή του Σωκράτη συνδεόταν η ψυχή και με θρησκευτικές δοξασίες. Όμως η προτροπή του Σωκράτη αναφερόταν στη νόηση των συμπολιτών του.

Ένα από τα βασικά στοιχεία στη φιλοσοφία του Σωκράτη για τον άνθρωπο, είναι η περιγραφή της σχέσεως ψυχής και σώματος: είναι όπως η σχέση του τεχνίτη με τα εργαλεία της δουλειάς του. Ο τεχνίτης, ο άνθρωπος είναι η ψυχή. Το σώμα είναι ένα σύνολο εργαλείων ή οργάνων που χειρίζεται και χρησιμοποιεί η ψυχή, για να ζήσει ο άνθρωπος και να δημιουργήσει. Επομένως η ψυχή είναι ο πραγματικός εαυτός μας. Κι όπως ένας τεχνίτης μπορεί να δημιουργήσει σωστά μόνο αν χρησιμοποιεί και ελέγχει πλήρως και κατευθύνει όπως εκείνος θέλει τα εργαλεία του, έτσι και το άτομο μπορεί να ζήσει μια σωστή και δημιουργική ζωή μόνο αν η ψυχή του, ο εαυτός του, κυριαρχεί και καθοδηγεί (τα Σωκρατικά ρήματα είναι άρχει ή ηγεμονεύει) το κορμί του. Ελέγχει πλήρως τις αισθήσεις του και τα συναισθήματα του.

Τώρα για να μπορέσει η ψυχή ή το άτομο να φτάσει σ’ αυτό το σημείο του πλήρους ελέγχου, χρειάζεται γνώση, αυτό που ο Σωκράτης κι οι σύγχρονοι του ονομάζουν σοφία ή φρόνηση. Έτσι η γνώση και πιο συγκεκριμένα η γνώση του εαυτού, επομένως η αυτογνωσία, είναι το απαραίτητο στοιχείο για τη σωστή ζωή και δημιουργία. Είναι το sinequanon που λέγανε οι Λατίνοι, το «εκ των ων ουκ άνευ».

Σε ένα διάλογο του Πλάτωνα από τους πιο λίγο ή καθόλου γνωστούς, που θεωρείται νόθος, γίνεται μια ανάλυση από το Σωκράτη για το πώς εννοούσε το «γνώθι σαυτόν». Είναι ο διάλογος του Αλκιβιάδη που είναι αφιερωμένος ακριβώς στο θέμα μας, στη γνώση του εαυτού, στο «γνώθι σαυτόν».

Ο νεαρός Αλκιβιάδης, γύρω στα 20 του χρόνια, έχει τη φιλοδοξία να γίνει ηγέτης, πολιτικός και στρατιωτικός. Ο Σωκράτης τον καθοδηγεί, με τη συνηθισμένη του μέθοδο, να ξεκαθαρίσει μέσα του τις έννοιες σωστό/λάθος, συμφέρον/βλαβερό. Και σιγά-σιγά, με τη γνωστή του μέθοδο, τη μαιευτική, του αποδεικνύει πως αγνοεί την αληθινή σημασία των εννοιών αυτών. Έννοιες που κάθε μέρα τις λέγει κι όμως τις αγνοεί. Και το χειρότερο νομίζει πως τις γνωρίζει. Και του υποδεικνύει εκείνο που έρχεται ξανά και ξανά στις κουβέντες του Σωκράτη: Σημασία δεν έχει τόσο η άγνοια, όσο η άγνοια της άγνοιας μας. Γιατί αυτή η άγνοια της άγνοιας μας είναι πολλές φορές καταστροφική για μας αλλά και για τους άλλους.

Για παράδειγμα ο Αλκιβιάδης δεν ξέρει βέβαια να πετάει σαν πουλί, όπως δεν ξέρει επίσης και πώς διοικούνται οι άνθρωποι. Όμως γνωρίζει ότι δε γνωρίζει να πετά κι έτσι δε θα αποπειραθεί ποτέ να πετάξει, γιατί θα σκοτωθεί. Όμως αγνοεί την άγνοια του στα θέματα διοίκησης και καθοδήγησης των ανθρώπων, δε γνωρίζει πώς πρέπει να διοικούνται οι άνθρωποι, αποπειράται να το κάνει και τους βλάπτει. Στην πολιτική τους βλάπτει ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά. Ενώ στον πόλεμο θα τους βλάψει ανεπανόρθωτα, βιολογικά, οδηγώντας τους στη δουλεία ή το θάνατο. Και επιμένει ο Σωκράτης λέγοντας μια προσφιλή του παρομοίωση. Δεν υπάρχει τίποτα κακό στο ότι δεν ξέρει κανείς πώς κυβερνιέται ένα καράβι, εφόσον κάθεται στη θέση του επιβάτη και αφήνει τον καπετάνιο ή τον ικανό τιμονιέρη να το κατευθύνει. Αλλά μπορεί να φέρει την καταστροφή και του εαυτού του και των άλλων επιβατών αν νομίσει ότι μπορεί να το κυβερνήσει και να κάτσει στο τιμόνι.

Αυτή η γνώση της άγνοιας είναι που ξεχωρίζει το Σωκράτη από τους άλλους φιλοσόφους και σοφιστές της εποχής του. Λέει στην απολογία του ο Σωκράτης: «…Όσο για τη δική μου σοφία, πόση είναι και τι λογής είναι, θα σας φέρω μάρτυρα τον ίδιο το θεό των Δελφών, τον Απόλλωνα. Ξέρετε νομίζω τον Χαιρεφώντα. Ήτανε από νέος μαθητής μου. Και τον ξέρετε τι άνθρωπος είναι και πόσο παθιάζεται με ό,τι καταπιαστεί. Αυτός λοιπόν κάποτε πήγε στους Δελφούς και τόλμησε να ρωτήσει και αυτό από το μαντείο: ρώτησε το θεό αν υπάρχει κανένας σοφότερος από μένα, το Σωκράτη. Και απάντησε η Πυθία πως δεν υπάρχει κανένας σοφότερος. Γιατί όλοι οι άλλοι νομίζουν πως ξέρουν πολλά, ενώ δεν ξέρουν τίποτα, ενώ ο Σωκράτης όσα δεν ξέρει ούτε νομίζει πως τα ξέρει. Έχει γνώση της άγνοιας του… «Α μη οίδεν ουδέ οίεται ειδέναι… Εν οίδα ότι ουδέν οίδα».

Εν συνεχεία λοιπόν για να επανέλθω στο διάλογο Σωκράτη – Αλκιβιάδη, ο Σωκράτης κάνει τον Αλκιβιάδη να συμφωνήσει πως για την επιτυχία ενός ατόμου, ειδικά θα έλεγα για την επιτυχία κάθε επαγγελματία, καθενός που αποφασίζει να ασκήσει ένα επάγγελμα ή να αφοσιωθεί σε ένα λειτούργημα, πρέπει να φροντίσει, να βασανιστεί για τον εαυτό του – «επιμελείσθαι εαυτού»- λέγει ο Σωκράτης στα αρχαία. Και το ρήμα επιμελούμαι σημαίνει οποιαδήποτε προσπάθεια για να ασκήσουμε, να εκπαιδεύσουμε και έτσι να καλυτερέψουμε τον εαυτό μας. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συνεχής βελτίωση του εαυτού μας ως συνόλου.

Κι αφού Σωκράτης και μαθητής καταλήξουν στην ανάγκη επιμελείας του εαυτού, ο δάσκαλος προχωρεί να αποδείξει πως δεν μπορείς να επιμεληθείς, να ασκήσεις και να καλυτερέψεις κάτι αν δεν το γνωρίζεις. Για τον Σωκράτη το να γνωρίζεις πώς να κάνεις κάτι, ανάγεται στο να γνωρίζεις τι. Και έτσι απλά και συγκεκριμένα, όπως συνήθιζε ο Σωκράτης να κάνει, λέει για να επιδιορθώσεις ή να φτιάξεις ένα παπούτσι, πρέπει να ξέρεις τα πάντα για το παπούτσι. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της δική σας τέχνης, είναι βέβαια αδύνατο να τη βελτιώσετε, να δημιουργήσετε και να προοδεύσετε σ’ αυτήν αν δεν τη γνωρίζετε καλά. θα μου πείτε είναι πρώτα το ταλέντο και μετά η γνώση. Κανείς δεν το αρνείται. Αλλά το ταλέντο δίχως τη γνώση και την άσκηση, σπάνια αξιοποιείται, ακόμα και στις τέχνες. Ξέρετε πόσοι ταλαντούχοι Παβαρότι και Βαγκ Γκόγκ και Ντάστιν Χόφμαν υπάρχουν στον κόσμο; Κι όμως ξεχώρισαν οι λίγοι…

Αν λοιπόν καταλήξουμε πως πρέπει να επιμελούμεθα του εαυτού μας, να τον φροντίζουμε να τον βελτιώνουμε -και κανένας δεν μπορεί να το αρνηθεί αυτό- πρέπει πρώτα να τον γνωρίσουμε. Πριν βρούμε τους τρόπους, δηλαδή το πώς θα τον βελτιώσουμε, πρέπει πρώτα-πρώτα να μάθουμε τι είναι αυτό που ονομάζουμε ο εαυτός μας. Επομένως η αυτογνωσία, το «γνώθι σαυτόν» πρέπει να είναι η πρωταρχική έγνοια του κάθε ατόμου. Και εν συνεχεία η επιμέλεια του εαυτού.

Ο Σωκράτης προχωρεί στο διάλογο του που αναφέραμε, στον Αλκιβιάδη για να διευκρινίσει τι είναι ο εαυτός μας και πώς πετυχαίνουμε τη γνώση του. Αλλά αυτό θα μας πήγαινε μακριά. Μπορεί κανείς επίσης να πει πολλά για τη γνωστή ρήση του Σωκράτη «βίος ανεξέταστος ου βιωτός». Που σημαίνει δεν αξίζει να ζεις μια ζωή που δεν την ελέγχεις, δεν την ερευνάς, δεν τη μελετάς συνεχώς. Και πρώτη βέβαια μελέτη, και έλεγχος και έρευνα του ανθρώπου είναι του εαυτού του για να φτάσει στο «γνώθι σαυτόνν».

Οι γενεές που ακολούθησαν ερμήνευσαν διαφορετικά το ρητό. Για τους Χριστιανούς και εκκλησιαστικούς συγγραφείς, το ρητό μας προτρέπει να σώσουμε την ψυχή μας από την αμαρτία. Για τον πολύν Φρειδερίκο Νίτσε το ρητό μας υποδεικνύει τον τρόπο να ελευθερώσουμε το εαυτό μας. Η μεγαλύτερη δουλεία της ψυχής είναι η αμάθεια. Και εκείνο που ελευθερώνει τον άνθρωπο είναι η γνώση. Κι η γνώση του εαυτού μας είναι ταυτόσημη με την απελευθέρωση του εαυτού μας.

Με τον Φρόυδ και τους ψυχαναλυτές, το ρητό πήρε άλλη σημασία κι άλλη διάσταση. Σημαίνει κυρίως να ψάξουμε μέσα μας να φτάσουμε κάτω από την επιφάνεια κι από τον εαυτό μας όπως τον ξέρουμε, να φτάσουμε στο υποσυνείδητο και να βρούμε και να γνωρίσουμε αυτά που είναι κρυμμένα εκεί μέσα και που χωρίς να το καταλαβαίνουμε επηρεάζουν τη ζωή μας. Μια οδυνηρή πορεία, όπως εκείνη του Οιδίποδα. Και με αυτή την πορεία και την έρευνα ο Φρόυδ ανακάλυψε έναν άλλον Οιδίποδα μέσα στον καθένα μας, το γνωστό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

Σήμερα, όπως γράφει και ο άγγλος ελληνιστής, που φτάνουμε στο τέλος του αιώνα και της χιλιετίας, το ρητό μας, το «γνώθι σαυτόν», σημαίνει να γνωρίσεις από πού έρχεσαι, γιατί το παρελθόν δεν μπορεί να διαγραφεί και πρέπει να το γνωρίσουμε.

Όπως ο Φρόϋδ δίδαξε, πρέπει να μελετήσουμε την παιδική μας ηλικία, για να καταλάβουμε τον ενήλικα που είμαστε τώρα. Έτσι κι ο άνθρωπος πρέπει να ψάξει και να γνωρίσει την παιδική ηλικία του, την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, για να ερμηνεύσει το παρόν, τη σημερινή κοινωνία, και να προγραμματίσει το αύριο. Και παιδική ηλικία της ανθρωπότητας είναι, όπως είπε και ο Μαρξ, η αρχαία Ελλάδα. Διαφορετικοί άνθρωποι, σε διαφορετικές εποχές, ερμήνευσαν διαφορετικά το ρητό μας. Δε θα έλεγα πως υπάρχει απόλυτα σωστή ή πιο σωστή ή λανθασμένη ή πιο λανθασμένη ερμηνεία. Άλλωστε οι αρχαίοι και ο Σωκράτης αλλά και άλλοι όπως και ο Θουκυδίδης, ένα πράγμα μας δίδαξαν: την έρευνα, την αναζήτηση της αλήθειας, την αναζήτηση της γνώσης. Και μάλιστα την αναζήτηση αυτή με μόχθο, με προσωπική προσπάθεια και όχι να παίρνουμε τη γνώση έτοιμη, από άλλους. Το είπε θαυμάσια ο Θουκυδίδης «Ούτως αταλαίπωρος τοις πολλοίς η ζήτησις της αληθείας και προς τα έτοιμα μάλλον τρέπονται».

Μα ακόμα και αν για τους πολλούς η ζήτησις της αληθείας είναι αταλαίπωρος και ψάχνουν έτοιμες λύσεις, έτοιμες γνώσεις, σίγουρα η γνώση του εαυτού μας ούτε αταλαίπωρος, δηλαδή εύκολη μπορεί να είναι, ούτε έτοιμη να μπορεί να μας δοθεί από άλλους. Είναι μια πορεία που πρέπει μόνοι μας να τη διανύσουμε. Όμως, όπως μας λέει ο Σωκράτης, είναι απαραίτητη για να γίνουμε σωστοί και καλοί, σε οποιοδήποτε τομέα της γνώσης κι αν ασχολούμεθα.

Το «επιμελείσθαι εαυτού» είναι το απαραίτητο στοιχείο για μια όμορφη και δημιουργική ζωή. Και η γνώση του εαυτού είναι προϋπόθεση, για να μπορέσουμε να τον καλλιεργήσουμε, να τον βελτιώσουμε και εν συνεχεία να δημιουργήσουμε.

 

ΠΗΓΗ:

Κωστής Κολώτας, Αναφορά στο Δάσκαλο (Ανθολόγιο από τη ζωή και το έργο του), Έκδοση Δήμου Λεμεσού και Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου