«ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ – Ἡμερολόγιον 2022» (Μέρος Β’)

BΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Τοῦ Δημητρίου Ἰ. Τσιανικλίδη

Δρος Θ-Νομικοῦ

(συνέχεια από το προηγούμενο)

Ἡ ἁγία ὁλκάς τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐκτιμῶσα τά πνευματικά καί διοικητικά χαρίσματα Αὐτοῦ, καθώς καί τήν καρποφόρον ἱερατικήν του διακονίαν ἐξέλεξε τόν κ. Παῦλον (2005) «ψήφοις κανονικαῖς» Μητροπολίτην τῆς θεοσώστου Μητροπόλεως Δράμας τήν ὁποίαν καί ποιμαίνει θεοφιλῶς μέχρι σήμερον11. Εἰς τοιαύτην ἀτμόσφαιραν ἐθνικοθρησκευτικοῦ παλμοῦ ἠνδρώθη καί ἐγαλουχήθη μέ τά νάματα τῆς ρωμαΐικης ποντιακῆς παραδόσεως ὁ κ. Παῦλος. Ὁ λόγιος καί ἱστοριοδίφης σ. κατά πρῶτον, εἰς τόν Πρόλογόν του μέ ἀφορμήν τήν ἐπέτειον τῆς συμπληρώσεως τῶν «ἑκατό ἐτῶν ἀπό τήν Μικρασιατική καταστροφή» ἐπιθυμεῖ νά παρακινήση τούς ἀναγνώστας τοῦ παρόντος ἡμερολογίου εἰς ἀναστοχασμόν, περισυλλογήν καί αὐτοκριτικήν διάθεσιν διά τόν ἐξαγνισμόν τῶν παθῶν καί τῶν ἀδυναμιῶν τοῦ Γένους μας, ἅτινα μᾶς ὁδήγησαν εἰς ἐθνικάς συμφοράς τάς ὁποίας καί κατέγραψε ἡ ἑλληνική ἱστορία. Κατά δεύτερον, εἰσάγει ἕναν ἰδιαίτερον προβληματισμόν εἰς τόν χῶρον τῆς ἱστορικῆς μελέτης. Διαβαίνει ἀπό τό οὐσιῶδες εἰς τό ἐπουσιῶδες καί ἀνατρέπει ἱστορικά δεδομένα. Ἀντιπαρέρχεται τούς φυσικούς αὐτουργούς τῆς παραπάνω καταστροφῆς, χάριν τῆς κριτικῆς ἐρεύνης καί καταγράφει «τούς ἠθικούς αὐτουργούς τοῦ δράματος τούς ὁποίους θεωροῦμε φίλους καί προστάτες μας μέχρι σήμερα». Διά τῆς ἐπιστημονικῆς συστηματικῆς μεθόδου παρακολουθεῖ πρόσωπα καί γεγονότα τῆς θλιβερᾶς ἐκείνης περιόδου καί ἐλέγχει τόν ζοφερόν καί δόλιον ρόλον τῶν Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν τῶν δῆθεν «φίλων καί προστατῶν» μας, οἱ ὁποῖοι καθ’ ὑπολογισμόν τῶν συμφερόντων τους εἰς τήν Μεσόγειον συνεμάχησαν μετά τῶν ἐχθρῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ προκαλώντας τήν ὁλοκληρωτικήν καταστροφήν τοῦ χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ. Ἀκολούθως ὁ σ. προβαίνει εἰς μίαν χαρακτηριστικήν διαπίστωσιν ὅτι ἡ Μικρασιατική καταστροφή ἡ ὁποία διήρκεσεν ἀπό τό ἔτος 1914 ἕως τό 1922, ὑπερέβη ὡς πρός τό μέγεθος τῆς καταστροφῆς καί αὐτῆς τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ ἔτους 1453. Συνεπείᾳ τῆς ὡς ἄνω καταστροφῆς ὑπῆρξεν ἡ πλήρης ἰσοπέδωσις τῶν κέντρων λατρείας καί τῶν ἑλληνορθοδόξων πολιτισμικῶν μνημείων τῆς Ἀνατολῆς.

Περαιτέρω ὁ σ. ὡς ἐμβριθής γνώστης τοῦ προσφυγικοῦ δράματος τοῦ ἔτους 1922 τῶν μελανῶν τούτων σελίδων τῆς Νεοελληνικῆς μας ἱστορίας, ἀφενός μέν δίδει ἐπιγραμματικῶς, κατά τήν ὡς ἄνω περίοδον χρησίμους πληροφορίας, περί τοῦ συνολικοῦ ἀριθμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου, καθώς καί διά τήν ὕπαρξιν ἱερῶν ναῶν καί σχολείων εἰς τάς περιοχάς τῆς Ἀνατολίας, ἀφετέρου δέ ἐλπίζει καί προτρέπει τόν περιούσιον λαόν τοῦ Θεοῦ νά ἐμπνευσθῆ ἀπό τά ἄξια κατορθώματα τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὥστε νά ἀνακτήση καί πάλιν τό ψυχικόν σθένος καί τήν πνευματικήν του ὡριμότητα διά τήν ἐπιτυχῆ ἀντιμετώπισιν τῶν μεγάλων ἐθνικῶν καί διεθνῶν προκλήσεων. Συνεχίζοντας ὁ σ. ἀφοῦ, σημειώνει ὅτι ὅλα ἐκεῖνα τά γεγονότα, πού ἔλαβαν χώρα πρίν ἀπό ἑκατό χρόνια καί «δέν μποροῦν νά πεταχθοῦν στόν κάλαθο ἀχρήστων τῆς Ἱστορίας», μνημονεύει τον ἀκαδημαϊκόν καί ἀκτιβιστή Ἄριελ Ντόρφμαν. Ἐσταχυολογήσαμεν ἐκ τῆς γραφίδος τοῦ ἀνωτέρω Χιλιανοῦ12 ἀκαδημαϊκοῦ τά παρακάτω συγκλονιστικά λόγια: «Τό μυστικό φῶς τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν πού ἔδωσαν τίς ζωές τους γιά ὅσα πίστευαν δέν μπορεῖ νά ἐξαλειφθεῖ ὁλότελα. Ὄχι, ὅσο σέ αὐτόν τόν κόσμο ὑπάρχει κάποιος πού εἶναι πρόθυμος νά τούς θυμηθεῖ καί νά τούς ἀναστήσει. Αὐτό ἀπό μόνο του ἀρκεῖ· ἕνα πρόσωπο πού κράζει μέσα σέ μιά ἠθική ἐρημιά… Μερικές φορές εἶναι σωστό νά ὀνειρεύεσαι τό ἀδύνατο, νά ζητᾶς τό ἀδύνατο, νά κράζεις γιά τό ἀδύνατο. Ὑπάρχει ἡ πιθανότητα ἡ ἱστορία νά ἀκούει. Ὑπάρχει ἡ πιθανότητα ἡ ἱστορία νά ἀπαντήσει». Ὁ παραπάνω φιλοσοφικός στοχασμός τοῦ ὡς ἄνω ἀκαδημαϊκοῦ πιστεύομεν ὅτι βρίσκει ὁμοιότητες καί συνταυτίζεται μέ τόν ποιμαντικόν συλλογισμόν τοῦ κ. Παύλου, ἀφοῦ, εἰς τά πλαίσια τῆς λατρευτικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας μας νιώθει τήν ἀνάγκην ὁ κ. Παύλος ὑπενθυμίζοντας καί μάλιστα, μέ προθυμία, μέσῳ τῶν ἐπιμνημοσύνων δεήσεων νά ἀναστήσῃ εἰς τάς ψυχάς τοῦ φιλοχρίστου λαοῦ τῆς Δράμας τό μαρτύριον καί τήν θυσίαν ἐκείνων τῶν ἡρώων «τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν πού ἔδωσαν τίς ζωές τους γιά ὅσα πίστευαν», πού θυσιάστηκαν διά «τοῦ Χριστοῦ τήν Πίστη τήν Ἁγία καί τῆς Πατρίδος τήν Ἐλευθερία», κατά τόν Σάμιον ἀγωνιστήν καί λόγιον Γεώργιον Κλεάνθην13.

Ἀκόμη, ὁ κ. Παῦλος διά τοῦ κηρυκτικοῦ καί συγγραφικοῦ του ἔργου, βιβλίων, ἄρθρων, διαλέξεων, ὁμιλιῶν14, καθώς καί διά τῶν ἐγκολπίων ἡμερολογίων τῆς Μητροπόλεώς μας, ὅπως καί διά τοῦ παρόντος, πού βλέπουν τό φῶς τῆς δημοσιότητος εἰς τόν ἠλεκτρονικόν καί ἡμερήσιον, καθώς καί περιοδικόν τύπον, ἀγωνίζεται μέ τόλμη καί παρρησία διά τά ἐθνικά δίκαιά μας, ὅπως, π.χ., διά τήν ἐπιστροφήν τῶν συληθέντων κειμηλίων τῆς ἹΜΕ15. Μέ ὑπομονή καί ἐπιμονή ὑψώνει φωνή διαμαρτυρίας καί ἀγωνίας «μέσα σέ μιά ἠθική ἐρημιά…» διά νά δικαιώση καί τόν παραπάνω ἀκαδημαϊκόν, ἐνάντια εἰς τήν ἀδικίαν, εἰς τήν ἀδιαφορίαν καί εἰς τήν ἀπάθειαν τῶν κρατικῶν ἀρχῶν, πού ἀμφισβητοῦν τά ἐκκλησιαστικά θέσμια. Καί ὅλοι ἐμεῖς τό πλήρωμα τῆς Μητροπόλεώς του δυνάμεθα νά ὀνειρευόμεθα μαζί του, νά ἐλπίζομεν μαζί του, ὅτι ἠμπορεῖ νά κατορθώσει τό

ἀκατόρθωτον, τό ἀδύνατον, σύμφωνα, πάντα, μέ τόν παραπάνω φιλοσοφικόν στοχασμόν, ἀλλά, διότι καί ἐπιπροσθέτως, διά τούς ὀρθοδόξους χριστιανούς ἰσχύει τό ἁγιογραφικόν λόγιον: «εἰ δύνασαι πιστεῦσαι, πάντα δυνατά τῷ πιστεύοντι16». Διατηροῦμεν, ὅμως βεβαίαν τήν πεποίθησιν ὅτι τόν ποιμενάρχην μας κ. Παῦλον, ὅτι ἡ ἱστορία οὐχί μόνον θά τόν ἀκούσει, οὐχί μόνον θά τοῦ ἀπαντήσει, ἀλλά θά τόν δικαιώσει καί θά τόν ἐγγράψει διά χρυσῶν γραμμάτων εἰς τάς δέλτους της.

Κλείνοντας τόν Πρόλογό του ὁ ρέκτης κ. Παῦλος στρέφει τό βλέμμα του «πρός τήν ἱερά σκιά τοῦ προκατόχου» του «ἁγίου Ἱερομάρτυρος Χρυσοστόμου, τοῦ ὁποίου τά τίμια αἵματα κατήρδευσαν τήν Σμυρναϊκή γῆ καί τά ἱερά λείψανα ἁγιάζουν τήν γῆ τῆς Ἰωνίας» καί θεωρεῖ τήν παροῦσαν ἔκδοσιν ὡς ἐλαχίστη συμμετοχή τῆς μαρτυρικῆς Μητροπόλεως Δράμας «στήν ἑκατονταετηρίδα ἀπό τήν ἀναγκαστική ἔξοδο τοῦ εὐσεβοῦς ἡμῶν Γένους ἀπό τήν τρισχιλιετῆ κοιτίδα του». Παρουσιάζομεν σήμερον τό ἐγκόλπιον ἡμερολόγιον τό ὁποῖον διανθίζεται, ἀκόμη, διά τοῦ ἀπαραιτήτου ἐγχρώμου καί λευκομέλανος φωτογραφικοῦ ὑλικοῦ καί φωτίζει ἀγνώστους πτυχάς μίας ἐκ τῶν μελανοτέρων σελίδων τῆς ἐθνικῆς μας ἱστορίας. Τό αὐτό ἡμερολόγιον διαπραγματεύεται τήν δραματικήν ἔξοδον τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπό τάς πατρογονικάς του ἑστίας καί ζωντανεύει μνήμας καί θρύλους τῆς ἐνδόξου παραδόσεώς μας, ἐνῶ παραλλήλως, γίνεται τό ἀντίδοτον ἔναντι τῆς ἱστορικῆς λήθης, τῆς ἀδιαφορίας καί τῆς ἀγνοίας. Ὁ ὡς ἄνω ἡμεροδείκτης μᾶς καλεῖ νά ἔλθωμεν εἰς βαθύν συλλογισμόν καί περίσκεψιν, νά στοχασθῶμεν τό μοιραῖον ἔτος 1922, διά τόν Ἑλληνισμόν τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς καί νά ἐμπνευσθῶμεν ἐκ τῶν διδαγμάτων του. Τό παρόν ἡμερολόγιον καθίσταται ἕνας εὔχρηστος ἡμεροδείκτης, πού ἀξίζει νά τό προμηθευθοῦν ὅλοι ἀπό τάς ἐνορίας τῆς Μητροπόλεώς μας μέ τήν ἐλπίδα ὅτι θά ἀποβῇ πολύτιμος ὁδηγός ἱστορικῶν ἀπόψεων διά τό παρόν καί τό μέλλον. Ἀξίζουν, ἐν κατακλεῖδι, θερμά συγχαρητήρια εἰς τήν ἹΜΔ καί εἰς τόν πνευματικόν ταγόν Αὐτῆς φιλομόναχον ποιμενάρχην μας κ. Παῦλον, διά τήν ἐμπνευσθεῖσαν πρωτοβουλίαν καί πρόθεσιν του νά ἀφιερώση τό παρόν ἡμερολόγιον, ὡς ἐλαχίστη τιμή εἰς τήν ἱεράν μνήμην τῶν θυμάτων τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς. Συμφώνως δέ τοῦ κοινοῦ ἀνακοινωθέντος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν17 τό ὁποῖον ὑπογράφει ὁ μακαριστός ὁμότιμος καθηγητής καί πρώην πρόεδρός της Κωνσταντῖνος Σβολόπουλος μέ ἀφορμήν τήν ἐπιστημονικήν θεώρησιν τοῦ ἀγῶνος τοῦ 1821, ὑπογραμμίζει ὅτι διά τήν διατήρησιν τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος τῶν Ἑλλήνων συνετέλεσαν τρεῖς βασικοί παράγοντες: « ἡ γλῶσσα, οἱ μνῆμες ἀπό τό ἱστορικό παρελθόν και ἡ ὀρθόδοξη πίστη». Καί ὡς τοιαύτη λογίζεται ἡ παραπάνω μνήμη τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς, ἀφοῦ συγκαταλέγεται εἰς τό ἔνδοξον καί ἡρωϊκόν μας ἐθνικό παρελθόν. Ἄς τήν ἔχομεν κατά νοῦν καί ἄς ἀποτελεῖ φωτεινόν ὁρόσημον διά τούς ἐπιγενομένους τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους.

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΑΙ

Ἀριθ. Πρωτ: = Ἀριθμός Πρωτοκόλλου

Ε = ΕΚΚΛΗΣΙΑ-ΕΠΙΣΗΜΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΤΟΣ ΠΒ’ – ΤΕΥΧΟΣ 9 – ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 – ΑΘΗΝΑΙ, σ. 719.

ΕΠΕ = ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ – ΙΣΤΟΡΙΑ – ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΤΟΜΟΣ Ε’, ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1988, σσ. 2 18-220. – ΤΟΜΟΣ Α’, σ. 186.

ΕΠΛΜ = ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, ΤΟΜΟΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ, COPYRIGHT ΤΗΣ ΠΑΠΥΡΟΣ ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε., Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1996, Αττική –Ελλάς, σσ. 13-14.

ΕΜΣ = ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ – Από την τραγωδία, στην εποποιΐα, Επιμέλεια: Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος – Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Χορηγός: Νικόλαος Χαΐτογλου, Αθήνα 2009.

Δ.Σ. = Διοικητικόν Συμβούλιον

ΘΗΕ = ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΤΟΜΟΣ 3, ΑΘΗΝΑΙ 1963,σσ. 823-826. = ΤΟΜΟΣ 11, ΑΘΗΝΑΙ 1967,σσ. 291-295.

ἹΜΕ = Ἱερά Μονή Εἰκοσιφοινίσσης

ἹΜΔ = Ἱερά Μητρόπολις Δράμας

Ἱ.Ν. = Ἱερός Ναός

κ. ἄ. = καί ἄλλα/ων

κ. ἑξῆς = καί ἑξῆς

ὅ. π. = ὅπως παραπάνω

Πρβλ. = Παράβαλε

ΠΔΜΕΕ = ΠΑΥΛΟΥ ΔΡΑΝΔΑΚΗ – ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΤΟΜΟΣ ΕΒΔΟΜΟΣ, ΕΚΔΟΣΙΣ ΔΕΥΤΕΡΑ ΕΝΗΜΕΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΩΝ-ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ «ΦΟΙΝΙΞ» ΕΠΕ – ΑΘΗΝΑΙ 1956, σσ. 130-136

Σεβ. = Σεβασμιώτατος

σ. = συγγραφεύς

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

11. Χολέβας, ὅ.π., σ. 719. Πρβλ., ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ ΕΠΕΣΚΕΨΑΤΟ ΗΜΑΣ – ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΤΗΣ ΕΠΙΣΚΕΨΕΩΣ ΤΗΣ Α.Θ.Π. ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ κ. κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ – ΕΙΣ ΔΡΑΜΑΝ ΕΠΙ ΤΗ ΑΓΙΟΚΑΤΑΤΑΞΕΙ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΦΟΡΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, 31 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ – 2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2008, ΕΚΔΟΣΙΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΔΡΑΜΑΣ 2008, σ. 85 κ. ἑξῆς. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ. 535. pontosnews.gr

12. Βιβλιοnet – THE GREEK BOOKS IN PRINT, Ariel Dorfman, https://biblionet.gr /% CF%80% CF%81% CE%BF %CF%83%CF%89%CF%80%CE%BF/?personid=19267

13. ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, «ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ – 3014», ΚΩΝΣΤ. Α. ΒΟΒΟΛΙΝΗ, 1453-1953 Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, – ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ Α.Μ. ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Κ. Κ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ, ΕΚΔΟΤΗΣ ΠΑΝ. ΑΘ. ΚΛΕΙΣΙΟΥΝΗΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1952, σ. 21 κ. ἑξῆς. ΧΡΙΣΤΟΥ Θ. ΚΡΙΚΩΝΗ, Η ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΗΣ ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑΣ ΤΟΥ 1821 – ΚΛΗΡΙΚΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ – ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΕΣ, Β’ ΕΚΔΟΣΗ, UNIVERSITY STUDIO PRESS – Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων & Περιοδικών, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1995, σ. 18 κ. ἑξῆς.

14. Χολέβας, ὅ.π., σ. 719. pontosnews.gr

15. Μητροπολίτης Δράμας κ. Παύλος, Σεβ. Μητροπολίτης Δράμας κ. κ. Παύλος για τις Γερμανικές αποζημιώσεις – Επιτροπή της Βουλής, https:// www. youtube. com/watch?v=ZGNAMkLAj7g 21.01.2022.

ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ-Η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C% CE%BF%CE%BD%CE%AE_%CE% A0%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82_%CE%95%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%83%CE%B9%CF%86%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CF%83%CF%83%CE%B7%CF%82

16. Μάρκ. θ, 27

17. Κουζέλη Λαμπρινή – Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η Ακαδημία Αθηνών για την Επανάσταση του 1821, https://www.tovima.gr/2011/04/14/culture/i-akadimia-athinwn-gia-tin-epanastasi-toy-1821/, 21.01.2022.