«Γνώθι σαυτόν» (Α’ μέρος)

ΑΡΘΡΟ

Του Captain Νικόλαου Κ. Μεταξά

ATPL

AIRLINE PILOT

B737NG AIRBUS 320

Από τη γνώση του κόσμου στη γνώση τον εαυτού. Από την κοινωνία της ομάδας, στην ανάδειξη τον ατόμου, της ατομικής αξίας και μοναδικότητας. Η αυτογνωσία και η οδυνηρή πορεία του Οιδίποδα, για να μάθει ποιος είναι.

Στα ερείπια μιας ελληνικής πόλης, στα βάθη της Ασίας, βρέθηκε και μια επιγραφή. Μιλούσε για κάποιον Κλέαρχο, που ταξίδεψε σε χρόνους δύσκολους, ένα ταξίδι τριών μηνών, για να επισκεφτεί τους Δελφούς. Πολλοί Έλληνες αλλά και μη Έλληνες, κάνανε αυτό το ταξίδι, για να συμβουλευτούνε το Μαντείο. Όμως ο σκοπός του ταξιδιού του Κλέαρχου ήταν άλλος. Ήθελε να δει με τα ίδια του τα μάτια, να διαβάσει και εν συνεχεία να αντιγράψει το περίφημο ρητό «γνώθι σαυτόν», που ήτανε γραμμένο στην πρόσοψη του Μαντείου.

Θα επιχειρήσω μια περιγραφή του πώς είδανε σε διάφορες εποχές το ρητό αυτό οι Έλληνες, αφού πρώτα διευκρινίσω πως δεν έχω σκοπό να το αναλύσω φιλοσοφικά, γιατί δεν είναι η ειδικότητά μου, ούτε και βαθιά φιλολογικά, την έννοια της αυτογνωσίας. Απλώς θα κάνω μια περιδιάβαση, για να χρησιμοποιήσω μια χιλιοειπωμένη λέξη του Σεφέρη, στο θέμα της γνωριμίας με τον εαυτό μας, αυτό που σε νεότερα χρόνια και στη γλώσσα της ψυχολογίας ονομάστηκε σχηματισμός της προσωπικής ταυτότητας, identity formation. Και να συνδέσω αυτή την καθοριστική για το άτομο και την κοινωνία πορεία ή διαδικασία, με την αρχαιότητα και συγκεκριμένα την Ελληνική αρχαιότητα.

Αρχικά το ρητό δεν ήταν αυτό που ακριβώς εννοούσαν οι κάπως μεταγενέστεροι, και οι νεότεροι μελετητές. Δεν ήταν δηλαδή μια προτροπή για αυτογνωσία, για γνωριμία με τον εαυτό μας. Αρχικά ήταν περισσότερο μια προτροπή στον άνθρωπο να κατανοήσει και να αποδεχτεί το πεπερασμένο της ύπαρξης και της δυνάμεως του. Βρισκόμαστε μπροστά στην προτροπή της αποφυγής της ύβρεως, όπως λεγόταν η μεγάλη ανθρώπινη αμαρτία: να θέλει ο άνθρωπος να ξεπεράσει τη θνητή υπόσταση του, να συγκριθεί ή να συγκρουστεί με τη θεότητα. Η ύβρις που έρχεται και επανέρχεται στον Ηρόδοτο και στην αρχαία τραγωδία, η υπερβολική πίστη στον εαυτό μας. (Η ύβρις του Ξέρξη όταν περνούσε τον Ελλήσποντο).

Θα μείνω λίγο σ’ αυτή την υπερβολική πίστη στον εαυτό μας, την υπερεκτίμηση των δυνάμεων και δυνατοτήτων του ανθρώπου. Οι αρχαίοι Έλληνες θεοί φθονούσαν (αυτή είναι η λέξη φθόνος και το ρήμα φθονώ) τους υβριστές. Ήταν λοιπόν ζηλότυποι, μνησίκακοι, ιδιαίτερα εναντίον εκείνων των θνητών που ήθελαν να τους ανταγωνιστούν ή ήταν υπερβολικά ευτυχισμένοι και έφταναν την ευδαιμονία ή την μακαριότητα των θεών. Η Ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη από παραδείγματα στα οποία οι ζηλόφθονοι θεοί τιμώρησαν σκληρά θνητούς για την υπερβολική ευδαιμονία τους ή τη δύναμη τους ή την τόλμη τους να συγκριθούν με τους θεούς και γινόντουσαν υβριστές.

Και στο αρχαίο θέατρο υπάρχει σε όλες σχεδόν τις τραγωδίες η έννοια αυτή της ύβρεως. Η ύβρις του Αγαμέμνονα, από την Ορέστεια του Αισχύλου: όταν γύρισε από την Τροία ο Αγαμέμνονας κι η Κλυταιμήστρα του ετοίμαζε το θάνατο, τον υποδέχεται με τιμές πιο ψηλές από άνθρωπο. Και το αποκορύφωμα: του απλώνει κόκκινο χαλί για να περάσει. Αυτό είναι ύβρις. Ο Αγαμέμνονας φοβάται και της λέει, «μη μου στρώνεις πορφύρες και φέρνεις στο δρόμο μου το φθόνο των θεών. Να τιμάμε πρέπει μονάχα τους θεούς με τέτοια. Φοβάμαι, όντας θνητός να περπατήσω πάνω σε τέτοια πλουμιστά στολίδια. Σαν άντρα κι όχι σαν θεό να με τιμάς…». (Πώς οι σημερινοί πολιτικοί, μέσα στα αεροδρόμια και στα βουνά στρώνουν χαλιά… Οι θεοί φαίνεται έπαψαν να φθονούν και δυστυχώς έπαψαν να τιμωρούν υβριστές πολιτικούς…).

Τελικά όμως ο Αγαμέμνονας υποχωρεί, δέχεται τιμές που είναι πάνω από ότι είναι δοσμένο σε άνθρωπο, γίνεται υβριστής, το κόκκινο χαλί είναι το μονοπάτι που τον οδηγεί στο θάνατο και σε λίγο θα πέσει σφαγμένος…

Αυτή λοιπόν ήτανε η πρώτη ερμηνεία του ρητού «γνώθι σαυτόν»…

Τον πέμπτο αιώνα, το ρητό παίρνει νέες και βαθύτερες ερμηνείες. Είχε εν τω μεταξύ συντελεστεί η εξατομίκευση του ανθρώπου. Περάσαμε από μια ομαδική ζωή και μια ομαδική δημιουργία, στην εξατομίκευση. Σε παλαιότερες εποχές, στην τέχνη, στην ποίηση το άτομο χάνεται στην ομάδα. Είναι μέλος μιας ομάδας. Στη χορική ποίηση οι χορευτές-τραγουδιστές αποτελούνε μια ομάδα. Σιγά-σιγά ξεχωρίζει ο ένας, ο πρώτος υποκριτής, που στέκει έξω από το χορό και ως άτομο πια διαλέγεται με την ομάδα. Ακόμα και στις πρώτες τραγωδίες του Αισχύλου κυρίαρχο πρόσωπο είναι ο χορός και κυρίαρχο μέρος των πρώτων τραγωδιών είναι τα χορικά.

Το ίδιο συμβαίνει στην πολιτική και την κοινωνία. Ο άνθρωπος στην εποχή της βασιλείας δεν ήταν ο εαυτός του. Χανόταν μέσα στη μάζα. Ήταν ο βασιλιάς ή ο τύραννος ή η μικρή τάξη των αριστοκρατών, οι ολίγοι από τη μια και οι άλλοι, οι πολλοί, ως ομάδα, μάζα, από την άλλη. Στη δημοκρατία ξεχωρίζει το άτομο, ο πολίτης, ως οντότητα ως προς το σύνολο, όχι ως προς τον ένα, τον βασιλιά ή τον τύραννο. Η έννοια του πολίτη, όπως διαμορφώθηκε στην αρχαιότητα είναι τόσο πολυσήμαντη και έχει τόση ιδιαιτερότητα που θα χρειαζόταν ώρες να την περιγράψουμε.

Να μου επιτρέψετε τώρα να ασχοληθώ λίγο για ένα άτομο, ένα ανθρώπινο χαρακτήρα, που έγινε αιώνιο και παγκόσμιο σύμβολο εννοιών ή ιδεών, τον Οιδίποδα. Δε θα επιχειρήσω βέβαια εδώ μια πλήρη ανάλυση του Οιδίποδα. Ούτε και να δώσω απαντήσεις στα πάμπολλα ερωτήματα γύρω από αυτόν. Ερωτήματα που για αιώνες συζητιούνται και δε βρέθηκαν απαντήσεις. Θα δω λίγο τον Οιδίποδα από την άποψη της αυτογνωσίας. Της γνώσης του εαυτού. Στην αρχή ο Οιδίποδας είναι ο τύπος που παραβαίνει την πρώτη, την αρχική ερμηνεία του ρητού. Δηλαδή να γνωρίζει και να δέχεται ο άνθρωπος το πεπερασμένο της δυνάμεως του και να μη φτάσει στην υπεροψία, στην καταστροφική ύβρη.

Ο Οιδίπους νιώθει, πιστεύει ότι είναι ικανότατος άνθρωπος και έχει πλήρη γνώση των ικανοτήτων και της δυνάμεως του. Ιδιαίτερα περηφανεύεται για τις ικανότητες που έχει ως ηγέτης της πόλεως. Ακόμα είναι ο μόνος άνθρωπος που βρήκε τη λύση σε βαθιά μυστήρια, όπως το αίνιγμα της Σφίγγας η οποία βασάνιζε για χρόνια τους ανθρώπους και είχε ερημώσει τη χώρα. Όμως έφτασε στην υπερβολική πίστη στον εαυτό του. Δεν τήρησε το «γνώθι σαυτόν» και έφτασε στην ύβρη. Φέρεται υβριστικά και άδικα εναντίον ενός σεβάσμιου ιερέα, του Τειρεσία («Τυφλός τα τ’ ώτα…»). Ακόμα φθάνει στο σημείο να αμφισβητήσει, ένας θνητός αυτός, το αγιότερο θρησκευτικό κέντρο των αρχαίων Ελλήνων, το Μαντείο των Δελφών και ένα θεό, τον Απόλλωνα. Και μάλιστα εκείνο το μαντείο κι εκείνο το θεό που προέτρεπε και προτρέπει αιώνια τους ανθρώπους για το «γνώθι σαυτόν». Και έτσι σύντομα θα μάθει το μέγιστον μάθημα: πως οι θνητοί δεν πρέπει να ξεχνούν πως είναι θνητοί και κανένας δεν μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του μεγάλο, παντοδύναμο και ευτυχισμένο, πριν δει το τέλος του.

Αυτή είναι μια γνωστή ανάλυση του χαρακτήρα του Οιδίποδα. Εκείνο όμως που σπάνια γίνεται, είναι να δούμε την υπόλοιπη πορεία του Οιδίποδα σαν μια οδυνηρή πορεία για αυτογνωσία, από την άγνοια του ποιος είναι, στη γνώση. Και με μεγάλη τέχνη, μερικοί μιλούν για αξεπέραστη και ανεπανάληπτη τέχνη, ο Σοφοκλής περιγράφει αυτή την πορεία. Ο Οιδίποδας από τη σιγουριά για τον εαυτό του, την πόλη του, τους γονείς του, φτάνει ξαφνικά στην αμφιβολία και την αμφισβήτηση. Δεν είναι γιος του Κόροιβου και της Μερόπης. Τον πραγματικό του πατέρα θα τον σκοτώσει ο ίδιος και θα παντρευτεί τη μάνα του. Δεν είναι αυτός που είναι ή αυτός που νομίζει πως είναι. Ποιος είναι, λοιπόν;

Σιγά-σιγά, επίμονα, βασανιστικά, οδυνηρά ανακαλύπτει τον εαυτό του. Φτάνει από την άγνοια στη γνώση. Η Ιοκάστη, μητέρα και σύζυγος του, προσπαθεί να τον μεταπείσει. Όμως ο Οιδίποδας είναι αποφασισμένος να μάθει την αλήθεια έναντι οποιουδήποτε τιμήματος. Και τελικά το τίμημα είναι σκληρό. Το φως της αλήθειας τον τυφλώνει. Ο Οιδίποδας έδειξε και εδώ τη δύναμη του, την εσωτερική δύναμη, να αναζητήσει τη αλήθεια για τον εαυτό του, τη γνώση του ποιος είναι, αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Και συγχρόνως «έχει τη δύναμη να αντέξει τις συνέπειες αυτής της γνώσης». Όπως λέγει ο ίδιος, «τα εμά κακά, ουδείς οίος τε φέρειν βροτών πλην εμού…». («Τα πάθη μου κανείς θνητός δε θα μπορέσει να βαστάξει, εκτός από μένα.»)

Κι έτσι γίνεται ο Οιδίποδας ένα σύμβολο του πού οδηγεί η άγνοια του εαυτού μας με την αρχική σημασία του «γνωθι σαυτόν» και συγχρόνως το αιώνιο σύμβολο της ανθρώπινης ευφυΐας, που δίνει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα, ακόμα και στα μυστηριώδη αινίγματα μιας Σφίγγας. Και τελικά δίνει και την απάντηση στο ερώτημα του ποιος είναι, του «γνώθι σαυτόν» με τη μεταγενέστερη, τη Σωκρατική ερμηνεία, που θα δούμε εν συνεχεία.

Με το Σωκράτη το «γνώθι σαυτόν» αποκτά μια καινούργια σημασία. Μέσα στη γενική αλλαγή του αντικειμένου της φιλοσοφίας και της γνώσης γενικά, έχουμε αλλαγή και στη σημασία του εαυτού.

Είναι γνωστό πως στην προσωκρατική φιλοσοφία το ανθρώπινο πνεύμα είναι στραμμένο, όλο θαυμασμό και απορία, που αποτυπώνεται ανεπανάληπτα στην τέχνη στο αρχαϊκό χαμόγελο των κούρων, προς τα έξω, προς τον κόσμο, το σύμπαν. Ερωτήματα όπως τι είναι ο κόσμος, από τι αποτελείται το σύμπαν, από πού προήλθε ή πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος, ποια είναι τα βασικά στοιχεία αυτού του κόσμου, απασχολούν τη φιλοσοφική σκέψη. Με το τέλος του έκτου αιώνα και κυρίως τον πέμπτο αιώνα, η έρευνα του φιλοσόφου στρέφεται στον άνθρωπο. Στο εσωτερικό του ανθρώπου. Με τους σοφιστές των οποίων η συμβολή είναι τεράστια, αλλά συχνά υποτιμάται ή και περιφρονείται λόγω της πολεμικής που τους ασκούσε ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας, το πνεύμα, η σκέψη στρέφεται στον εαυτό της. Και ίσως εδώ συνίσταται και η πνευματική επανάσταση που συντελείται τον πέμπτο αιώνα.

(συνεχίζεται…)