ΑΡΘΡΟ

Του Χάρη Δαμιανίδη

Απόφοιτου του τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης

 

 

Ως κοινωνική και πολιτική ορθότητα ερμηνεύεται η συμπεριφορά που προσπαθεί να μείνει μακριά από εκφράσεις και πράξεις που θα επιβαρύνουν κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά, συναισθηματικά ομάδες ανθρώπων και θα τους ωθήσουν στην απαξίωση και το περιθώριο. Ενώ κάποιοι άλλοι μιλώντας πιο πρακτικά θεωρούν ότι κοινωνικά και πρακτικά ορθός τρόπος σκέψης είναι να υιοθετούμε την πλευρά της πραγματικότητας που μας συμφέρει. Ο προβληματισμός γύρω από τέτοια ζητήματα είναι καθαρή θεωρητικολογία ή κρύβει πραγματικές κοινωνικές αντιθέσεις, ταξικά συμφέροντα και επιδιώξεις κοινωνικών ομάδων και στρωμάτων για ιδιοτελή συμφέροντα μέσα από την παγίωση συγκεκριμένων κοινωνικών καταστάσεων; Και κάτι που σήμερα θεωρείται κοινωνικά και πολιτικά ορθό, ίσχυε πάντοτε ή όχι; Και ποιος είναι ο παράγοντας αυτός που αλλάζει κάθε φορά το περιεχόμενο;

Στην Αρχαία Αθήνα, το λίκνο της δημοκρατίας, η δουλεία θεωρούνταν κάτι απόλυτα φυσιολογικό. Στην κοινωνία ήταν εδραιωμένη η πεποίθηση ότι ο δούλος ήταν ίσος ή χειρότερος από ένα ζώο. Όταν ο τοποτηρητής του δουλοκτήτη σκότωνε έναν δούλο δεν διαμαρτύρονταν κανείς γιατί απλά ο δούλος δεν είχε καμία ηθική υπόσταση. Αυτή ήταν η κοινωνική ορθότητα σε εκείνη την κοινωνία και είχε και πολιτικές συνέπειες. Ο δούλος δεν είχε κανένα πολιτικό δικαίωμα. Αυτό σήμαινε τότε ότι ήταν πολιτικά ορθό. Και αυτή την αντίληψη την υπερασπίζονταν τα μεγαλύτερα μυαλά στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης. Ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας δίδασκαν ότι έπρεπε να υπάρχουν οι δούλοι. Πώς εξηγείται αυτό το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στο τότε και το σήμερα; Εκείνο που τότε σήμαινε ορθολογισμός σήμερα να είναι ανορθολογισμός και απανθρωπιά. Άλλο ιστορικό παράδειγμα όπου η ορθότητα του ενός αμφισβητεί όχι απλώς την ορθότητα των άλλων αλλά επιχειρεί να προσαρμόσει και τα επιστημονικά δεδομένα στα συμφέροντα των ισχυρών. Την δεκαετία του 1850 στην Αγγλία όταν η χώρα ήταν το παγκόσμιο εργαστήρι του καπιταλισμού, οι συνθήκες και τα ωράρια εργασίας δοκίμαζαν τις φυσικές αντοχές των ανθρώπων και η παιδική εργασία ήταν ένα γρανάζι στη μηχανή του κέρδους, το εργατικό κίνημα κατάφερε να περιορίσει με νόμο τις ώρες εργασίας των παιδιών. Όμως, ακόμη και αυτό το μέτρο το κάπως ανθρώπινο, οι βιομήχανοι της εποχής προσπάθησαν να το υπονομεύσουν. Εισήγαγαν στη βουλή την επερώτηση, ποιος είναι παιδί; Αυτός που είναι 9, 10, 11 χρονών. Ένα ζήτημα λοιπόν που είχε λύσει η ανθρωπολογία, η ορθότητα του κέρδους προσπάθησε να το ακυρώσει. Κάθε φορά η κοινωνική και πολιτική ορθότητα κρίνεται συγκεκριμένα. Εξαρτάται από ποια πλευρά είναι ο καθένας. Και τι θα επικρατήσει είναι αποτέλεσμα του συσχετισμού δύναμης.

Μέχρι και τη δεκαετία του ’70, η θέση της ελληνικής κοινωνίας για το ελληνικό διαζύγιο ήταν αρνητική. Ήταν δαχτυλοδεικτούμενη και στιγματισμένη μια γυναίκα διαζευγμένη. Αυτή η αντίληψη στοιχειοθετούσε το κοινωνικά ορθό και ήταν αποτέλεσμα της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία μέσα από την απόλυτη εξάρτηση από τον άνδρα και τον πατέρα. Και αυτό φανέρωνε την παραγωγική βάση της χώρας και επιπλέον την χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας. Αυτή η εικόνα αλλάζει και μαζί έχουμε άλλον ορισμό του κοινωνικά ορθού όταν μέσα από την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας ο καπιταλισμός έχει ανάγκη στην παραγωγή τις γυναικείες ικανότητες και έτσι η γυναίκα βγαίνει από το σπίτι και με την συμμετοχή της στην παραγωγική διαδικασία αποκτάει οικονομική ανεξαρτησία και έτσι αυτοτέλεια στις αποφάσεις και τη ζωή της. Οι αλλαγές που γίνονται στην παραγωγή, οι ανάγκες που έχει το κεφάλαιο εκεί κάτω στην βάση όπου παράγεται η υπεραξία είναι ο βασικός παράγοντας χωρίς να είναι ο μοναδικός που κάθε φορά διαφοροποιεί τις αντιλήψεις της κοινωνίας περί ηθικής δικαίου ή αδίκου. Αυτό είναι περισσότερο εμφανές σήμερα και θα δούμε να εκδηλώνεται με μεγαλύτερη ορμή στα επόμενα χρόνια αν σκεφτούμε τις αλλαγές που θα επιφέρει η τεχνητή νοημοσύνη, η νανοτεχνολογία, η μοριακή βιολογία. Τα ηθικά διλήμματα σαν κοινωνία να απαντήσουμε και πόσα σημερινά δεδομένα κοινωνικής και πολιτικής ορθότητας θα ανατραπούν.

Οι σαρωτικές αλλαγές μετά την δεκαετία του ’90 στο εργασιακό περιβάλλον σε επίπεδο Ε.Ε. με την ουσιαστική κατάργηση της μόνιμης δουλειάς και την προώθηση των ελαστικών μορφών εργασίας, την ουσιαστική κατάργηση του 8ωρου, την εισαγωγή στον δημόσιο διάλογο της έννοιας του «απασχολήσιμου» καταλαβαίνουμε πολύ καλά τι σημαίνει πλέον νέα κοινωνική και πολιτική ορθότητα σε σχέση με το παρελθόν. Και το ουσιαστικό ζήτημα δεν είναι απλώς να κάνουμε διαπιστώσεις αλλά να μπορούμε να φτάνουμε στην ουσία των πραγμάτων και να εντοπίζουμε την πρωτογενή αιτία για να μπορούμε να ανατρέψουμε τις καταστάσεις.