ΑΡΘΡΟ
Του Γ.Κ. Χατζόπουλου
τ. Λυκειάρχη
«Ύβρις φυτεύει τύραννον. Ύβρις, ει πολλών υπερπλησθή μάταν, α μη ‘πίκαιρα μηδέ συμφέροντα, ακρότατα γεισ’ αναβάσ’ απότομον ώρουσεν εις ανάγκαν ενθ’ ου ποδί χρησίμω χρήται = Η αλαζονεία γεννάει τον τύραννο. Η αλαζονεία, αν χορτάσει άσκοπα από πολλά, που είναι άδικα και επιβλαβή, όταν ανέβει στην πιο ψηλή κορυφή, συνήθως γκρεμίζεται απότομα στην καταστροφή, όπου δεν μπορεί να πατήσει σταθερά. (Σοφοκλέους, Οιδίπους τύραννος, στιχ. 873-879)
Η λέξη τύραννος σήμαινε στην αρχαιότητα τον απόλυτο άρχοντα, που η εξουσία του δεν περιοριζόταν ούτε από νόμους ούτε από κάποιο πολιτικό σύστημα. Στους Ομηρικούς Ύμνους (7, 5) ο χαρακτηρισμός τύραννος αναφέρεται σε θεό.
Στο Σοφοκλή (δες την προμετωπίδα της σημερινής αναφοράς), ο τύραννος είναι δημιούργημα της αλαζονείας.
Χρήση του αξιώματος τύραννος άρχισε να γίνεται πρώτα από τους Αρχίλοχο, Θέογνη, Πίνδαρο και Ηρόδοτο.
Καθιερώθηκε ύστερα από την κατάργηση της κληρονομικής βασιλείας με αποτέλεσμα, όσοι καταλαμβάνανε εξουσία κατά τρόπο ανώμαλο και παράνομο, να αποκαλούνται τύραννοι.
Την κατάληψη της εξουσίας επιδιώξανε οι τύραννοι, εκμεταλλευόμενοι την ανικανότητα των ευγενών ηγετών. Το φαινόμενο εμφανίστηκε αρχικά στη Μ. Ασία και από εκεί πέρασε στην κυρίως Ελλάδα (με πρώτη την Κόρινθο).
Στην ανάληψη της εξουσίας από τους τυράννους βοήθησε η αγανάκτηση του λαού από τον τρόπο, που την ασκούσαν οι ευγενείς. Έτσι συσπειρώθηκαν γύρω από έναν ευγενή, ο οποίος διαπνεόταν από ριζοσπαστικές ιδέες, ενώ έδειχνε ενδιαφέρον για τα προβλήματα του λαού. Και αυτή η συμπεριφορά του τυράννου είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσει αυτός την αγάπη και τη στήριξη του λαού.
Ήταν εύλογη η στήριξη του τυράννου στην εξουσία από το λαό, αφού αυτός του εξασφάλιζε εργασία αξιοπρεπή, παιδεία, ευημερία, ενώ επιδιδόταν στην κατασκευή μεγάλων δημόσιων έργων (καταπολέμηση της ανεργίας, άνοδος βιοτικού επιπέδου του λαού).
Ασφαλώς ο τύραννος δεν περιοριζόταν μόνο στις πιο πάνω δράσεις. Συγκέντρωνε στην αυλή του ποιητές ζωγράφους, γλύπτες και αρχιτέκτονες και γενικά ανθρώπους των γραμμάτων.
Χαρακτηριστικές ήταν οι περιπτώσεις του Κορινθίου Περιάνδρου, γιου του Κυψέλου, ο οποίος κυβέρνησε το λαό του με σύνεση και μετριοπάθεια, προχώρησε στην ίδρυση αποικιών (Ποτίδαια στη Χαλκιδική) με σκοπό να επιτύχει την οικονομική ευμάρεια του λαού του.
Θαυμάσιο πρότυπο πολιτικού τυράννου ήταν και ο Πεισίστρατος των Αθηνών. Με ιδιαίτερη αγάπη προς το λαό και για να ενισχύσει την οικονομία του δήμευε τα κτήματα των ευγενών και τα μοίραζε στους φτωχούς. Βοήθησε παράλληλα στην ανάπτυξη του εμπορίου προχωρώντας στην καθιέρωση εξαγωγής αγροτικών κυρίως προϊόντων, αναβαθμίζοντας έτσι την αγροτική οικονομία.
Ελαυνόμενος από αγάπη προς την ποίηση ανέθεσε στους συγκεντρωμένους στην αυλή του πνευματικούς ανθρώπους να καταγράψουν τα ομηρικά έπη, τα οποία έφθασαν μέχρις τις ημέρες μας χάρη στο ενδιαφέρον του*.
Παράλληλα προστάτευσε το εμπόριο, ενισχύοντας τον κρατικό πλούτο, ενώ φρόντισε να αναπτύξει διπλωματικές σχέσεις με τις άλλες ελληνικές πόλεις.
Την κοινωνική, πνευματική, οικονομική και πολιτιστική πολιτική του Πεισιστράτου συνέχισαν οι γιοί του Ιππίας και Ίππαρχος. Κατασκευή τεράστιων δημόσιων έργων, ανέγερση ναού, καθιέρωση μεγάλων θρησκευτικών εορτών, όπως τα Μεγάλα Διονύσια, λίκνο της τραγωδίας και κωμωδίας, η μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων, ο υπόγειος υδρευτικός αγωγός κ.α.
Η τυραννική εξουσία των Πεισιστρατιδών οδηγείται στο τέλος της με τη δολοφονία του Ιππάρχου** το 514 π.Χ. από τους ευγενείς Αρμόδιο και Αριστογείτονα, μια πράξη, που είχε κίνητρο ερωτικούς λόγους.
Λίγα χρόνια αργότερα ο θεσμός της τυραννίας εκφυλίζεται. Οι τύραννοι εγκαταλείπουν την αγάπη τους για το λαό. Γίνονται καταπιεστικοί, σκληροί, αυθαίρετοι, αλαζόνες και το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι η διατήρηση της εξουσίας και η άνετη και πολυτελής ζωή τους. η αυλή τους τώρα πια κατακλύζεται από αυλοκόλακες, με μειωμένα προσόντα και με κύριο αυτό του λιβανισμού του τυράννου, αποπροσανατολίζοντάς τον από τα ουσιαστικά προβλήματα του λαού. Όμως μια τέτοια συμπεριφορά ηγετών ελάχιστα διασφαλίζει την παραμονή τους στην εξουσία. Η αγάπη του λαού προς τον τύραννο αφυδατώνεται και μεταβάλλεται σε αντιπάθεια και μίσος.
Ο λαός που νιώθει προδομένος είναι εύλογο να συσπειρώνεται και να εξεγείρεται δυναμικά γκρεμίζοντας από το βάθρο τους τούς τυράννους, που το τέλος τους είναι πάντοτε οδυνηρό.
Η ιστορική πορεία της ανθρωπότητος γέμει από περιπτώσεις τυράννων, που δεν συνειδητοποίησαν ότι, όταν η εξουσία δεν στηρίζεται στην αγάπη του λαού, τότε μοιραία κατεδαφίζεται, ενώ η οργή του λαού οδηγεί σε ανεξέλεγκτες συμπεριφορές. Πέρα από την περιφρόνηση και την απέχθεια, που νιώθει ο λαός προς τους τυραννίσκους, όχι σπάνια αυτή μεταφράζεται και στον πολιτικό θάνατό τους και κάποτε στον βιολογικό τους θάνατο.
Προκαλεί όντως απορία πώς οι επίδοξοι τύραννοι δεν διδάσκονται από το οδυνηρό τέλος των προκατόχων τους. η ασθενική μνήμη από τη μια και η λατρεία των όσων αγαθών προσφέρει εφήμερα η εξουσία, τούς τυφλώνει το νου, τους απενεργοποιεί τη λογική και τους οδηγεί στον όλεθρο.
Είναι λυπηρό πώς χειροπιαστά παραδείγματα αλαζονείας, δεν οδηγούν στο συνετισμό. Φαίνεται πως η Κίρκη της εξουσίας είναι πανίσχυρη οδηγώντας στον ευτελισμό των θιασωτών της.
*κατ’ άλλους η καταγραφή έγινε με πρωτοβουλία του Σόλωνα ή του γιου του Πεισιστράτου Ιππάρχου
** Κατά τον Πλούταρχο, οι θρυλικοί τυραννοκτόνοι φαίνεται ότι διαπράξανε τη δολοφονία όχι τόσο από αγάπη για την ελευθερία, όσο γιατί ο γιός του τυράννου Πεισιστράτου τόλμησε να γλυκοκοιτάξει τον όμορφο Αρμόδιο, αγαπημένο του Αριστογείτονα. Ο φόνος δηλαδή του τυράννου υπήρξε μια πράξη, που την ενέπνευσε η ζήλεια η ερωτική. Παρ’ όλα αυτά οι Αθηναίοι τίμησαν τους τυραννοκτόνους κατασκευάζοντας τους ανδριάντες τους! Ήδη είχε αρχίσει η απομυθοποίηση του καθεστώτος της τυραννίας.
