Οι θεωρίες συνωμοσίας ως απειλή

ΑΡΘΡΟ

Του Χάρη Δαμιανίδη

Απόφοιτου του τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης

Ευδοκιμούν σήμερα οι θεωρίες συνωμοσίας γενικά στο δυτικό κόσμο; Μια έρευνα στη Γαλλία εντός του 2018 φανερώνει πως ναι. Βρίσκουν απήχηση σε μερίδα της γαλλικής κοινωνίας τα συνωμοσιολογικά κλισέ. Ένας ανορθολογικός τρόπος σκέψης. Ένας αντίστοιχος τρόπος σκέψης ισχύει και στη χώρα μας. Πολλοί Έλληνες πιστεύουν ότι κάποιοι με υποχθόνιες βλέψεις μας ψεκάζουν. Γιατί όμως στην εποχή αυτή, την επιστημονικά φωτισμένη μοιάζουμε να βρισκόμαστε σε μεγαλύτερη και πιο επικίνδυνη σύγχυση από ποτέ; Στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία η επιστήμη βρίσκεται σε τεράστια επίπεδα, ο ορθός λόγος κατέχει αξιοσημείωτη θέση και η κριτική στάση σαρώνει στο πέρασμα της προλήψεις, προκαταλήψεις και κάθε κατάλοιπο ανορθολογικής σκέψης. Σίγουρα; Δεν είναι λίγες οι φορές όπου οι τηλεοπτικοί σταθμοί φιλοξενούν αστρολόγους και μέντιουμ. Βιβλία και περιοδικά δημιουργούν ευφάνταστα σενάρια για παγκόσμιες συνομωσίες. Τι ακριβώς συμβαίνει; Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα και υιοθετούν τη συνωμοσιολογική σκέψη;

Οι θεωρίες συνωμοσίας ισχυρίζονται ότι πολύπλοκες διαδικασίες διεξάγονται από μυστικές δυνάμεις είτε σε εγχώριο είτε σε παγκόσμιο επίπεδο. Η συνωμοσιολογία δεν αποτελεί την ψυχοπαθολογία μερικών παραφρόνων, αλλά είναι το αναγκαίο σύμπτωμα της στέρησης του δικαιώματος να έχεις λόγο στην πολιτική σκηνή, καθώς και του σφετερισμού του δημόσιου διαλόγου. Ο Νoam Chomsky, κατ’ εξοχήν συνωμοσιολόγος, υποστηρίζει ότι «η “θεωρία συνωμοσίας” έχει γίνει το διανοητικό αντίστοιχο μιας βρισιάς. Αυτό μας λένε όταν δεν θέλουν να σκεφτόμαστε όσα συμβαίνουν πραγματικά». Ακόμη, οι κυβερνήσεις, οι θρησκείες κάνουν πράγματα τα οποία δεν τα γνωρίζουμε.

Ένας λόγος για τον οποίο οι θεωρίες συνωμοσίας είναι δημοφιλείς προς το κοινό είναι διότι οι άνθρωποι έχουν μια φυσική τάση να αναζητούν και βρίσκουν νόημα σε τυχαία γεγονότα. Παράλληλα, εκείνοι οι οποίοι θεωρούν ότι γνωρίζουν μια θεωρία συνωμοσίας, νιώθουν σημαντικοί. Η ανάγκη ορισμένων ανθρώπων να νιώσουν σημαντικοί έχει ως αποτέλεσμα να ασχολούνται κυρίως με τη δημιουργία μιας τέτοιας θεωρίας παρά με το εάν είναι αληθής ή ψευδή. Μια συνεχής επιβεβαίωση των απόψεών τους, ότι δηλαδή υπάρχει μερίδα ανθρώπων που πιστεύει τα ίδια πράγματα με αυτούς. Επίσης, οι θεωρίες συνωμοσίας υιοθετούνται από μερίδα της κοινωνίας επειδή μας ενδιαφέρει η εύκολη λύση στην εξήγηση φαινομένων, κοινωνικών ή φυσικών. Δεν θέλουμε να κουραστούμε, να πάμε πέρα από το άμεσο, το προφανές και να προσεγγίσουμε την αλήθεια. Αυτό απαιτεί κόπο και χρόνο, πνευματική εργασία που δεν είμαστε διατεθειμένοι να οργανώσουμε. Επίσης, οι θεωρίες συνωμοσίας μας απαλλάσσουν από την ατομική ευθύνη. Εμείς δεν ευθυνόμαστε, άλλοι είναι οι υπαίτιοι. Η συνωμοσιολογία προϋποθέτει έλλειψη κριτικής σκέψης, ισχυρού κριτηρίου για την προσέγγιση της αλήθειας. Η αδυναμία αυτή τροφοδοτείται από τα social media π.χ. Facebook, Twitter τα οποία αποτελούν το κατάλληλο χώρο για να «ευδοκιμήσουν» τέτοιου είδους θεωρίες διότι αφενός δεν γίνεται διασταύρωση πληροφοριών με αυτά που διαβάζουμε και αφετέρου δεν τις αμφισβητεί κανείς, οπότε η συνεχής επανάληψη τις καθιστά ολοένα και πιο πιστευτές στο ευρύ κοινό. Ο συνεχής κατακλυσμός με ειδήσεις αδυνατίζει την κριτική σκέψη. Το επίπεδο εκπαίδευσης που έχει κάποιος τον ωθεί σε τέτοιου είδους «καταφύγια» και το να πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας. Βέβαια, υπάρχουν και μορφωμένοι άνθρωποι οι οποίοι είναι οπαδοί αυτών των θεωριών. Η απόρριψη της συνωμοσιολογίας δεν σημαίνει άρνηση της ύπαρξης των συνωμοσιών αλλά απόρριψη του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης. Οι πολιτικές συνωμοσίας που προετοιμάζουν έκνομες δραστηριότητες αποτελούν συνωμοτικές μορφές πολιτικής με δρώντες είτε τρομοκρατικές ομάδες είτε κυβερνήσεις.

Μέρος της συνωμοσιολογίας αποτελεί η μόνιμη αμφιβολία όπου «τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται», οι «εχθροί» παρουσιάζονται πάντοτε ως πανίσχυροι, το Κακό βρίσκεται σε υπόγειους διαδρόμους, η αλήθεια είναι αλλού, δηλαδή πέρα από επίσημες εξηγήσεις. Αυτό είναι ένα από τα βασικά συνωμοσιολογικά κλισέ. Η συνεχής υποψία ότι οι Εβραίοι κινούν τα νήματα σε παγκόσμιο επίπεδο είναι χαρακτηριστικό δείγμα αυτού του είδους των θεωριών. Η απλούστευση στην ερμηνεία των γεγονότων είναι χαρακτηριστικό αυτού του τρόπου σκέψης. Η συνωμοσιολογική σκέψη, βήμα – βήμα θα μας οδηγήσει στο να υποψιαζόμαστε και να αμφιβάλλουμε για τα πάντα εκτός από τις δικές μας απλουστευτικές ιδιότητες. Κάθε γεγονός που γνωρίζει μεγάλη προβολή από τα μέσα ενημέρωσης ενδέχεται να πυροδοτήσει συνωμοσιολογικές θεωρίες. Τέτοιου είδους κατασκευάσματα απλώνονται στη λαϊκή κουλτούρα και διαμορφώνουν τρόπο σκέψης και συμπεριφορές.