«ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ – Ἡμερολόγιον 2022» (Μέρος Α’)

BΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Τοῦ Δημητρίου Ἰ. Τσιανικλίδη

Δρος Θ-Νομικοῦ

Ἡ ἹΜΔ τιμῶσα τούς ἀγώνας καί τάς θυσίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀνατολῆς προέβη εἰς τήν ἔκδοσιν τοῦ ἐγκολπίου ἡμερολογίου τοῦ σωτηρίου ἔτους 2022. Διά τήν συμπλήρωσιν τῆς ἑκατονταετηρίδος ἐκ τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς ἡ ἹΜΔ, ἀποδίδει τόν ἐλάχιστον φόρον τιμῆς εἰς τούς ἥρωας τῆς ἑλληνορθοδόξου πίστεως καί τοῦ Ἔθνους, θέτοντας εἰς κυκλοφορίαν τό ὡς ἄνω ἡμερολόγιον. Πρόκειται διά μίαν ἀρτίαν, ἐπιμελημένην καί καλαίσθητον ἔκδοσιν διαστάσεων 13 cm X 9 cm, ἡ ὁποία ἐκτυπώθηκε τόν Αὔγουστον τοῦ σωτηρίου ἔτους 2021 ἐκ τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «ΜΕΛΙΣΣΑ» καί ἀπαριθμεῖ 88 σελίδας. Εἰς τό ἐξώφυλλον τό ὁποίον φέρει τήν ἐπιγραφήν: «ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ» συσχετίζονται εἰκονογραφικαί παραστάσεις ἱερῶν προσώπων, μνημείων καί τόπων τῶν ἑλληνικῶν Μικρασιατικῶν ἐδαφῶν, καταλαμβάνοντας ταυτοχρόνως τόν ἀναγνώστην ἀναμεμειγμέναι σκέψεις καί διακυμάνσεις συναισθημάτων, πρίν ἀκόμη ἀνοίξη τάς πολυχρώμους ἱστορικάς καί συνάμα γεμάτας ἐξ’ ἐθνικοῦ φρονήματος σελίδας τοῦ μικροῦ τούτου πονήματος. Ποία ἑλληνική ψυχή ἤ ποία ἑλληνική καρδία δέν θά δοκιμάσῃ πλήρους συγκινητικῶν πατριωτικῶν αἰσθημάτων, ὅταν θά ἀντικρίσει τό μεγαλοπρεπές καί ἐπιβλητικόν κωδωνοστάσιον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς εἰς τήν Σμύρνην, τό ὁποῖον ἀπεικονίζεται εἰς τό ὀπισθόφυλλον τοῦ παρόντος ἡμερολογίου;

Τό ἡμερολόγιον τῆς Ἱ.Μ.Δ. τό ὁποῖον ἐκδίδεται ἐπί 16 συναπτά ἔτη ἄρχεται μέ τήν ὡς ἄνω ἐπιγραφήν καί εἶναι ἀφιερωμένον «εἰς τόν ἑλληνισμόν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας» (σ. 1). Ἀκολουθοῦν, εἰς τήν συνέχειαν ὁ ὑπότιτλος: «Τί ἐστί Πατριάρχης», μετά συντόμου ἀποσπάσματος ἐκ τοῦ νομικοῦ βιβλίου: «Ἐπαναγωγή» τοῦ Βασιλείου Μακεδόνος καί Λέοντος Σοφοῦ (σ. 2), καθώς καί ἡ φωτογραφία τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου (σ. 3). Ἀκολούθως, ἕπονται αἱ πατρικαί εὐχαί καί ἡ εὐλογία τοῦ σεπτοτάτου μας ποιμενάρχου κ. Παύλου διά τό νέον ἔτος 2022 (σ. 4), καθώς καί ἡ φωτογραφία αὐτοῦ μετά τῶν διασήμων τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων (σ. 5). Ἀξιόλογον ἐνδιαφέρον παρουσιάζει εἰς τήν συνέχειαν ὁ γλαφυρός καί μεστός «Πρόλογος» (σσ. 6-9) ὁ ὁποῖος φέρει τήν ὑπογραφήν τοῦ κ. Παύλου καί λόγῳ τῶν ὑψηλῶν διαχρονικῶν ἐθνικῶν νοημάτων του χρῄζει κατά τήν ἄποψίν μας ἰδιαιτέρας μελέτης καί ἐπεξηγήσεως, τήν ὁποίαν καί θά ἐκθέσωμεν

εὐθύς παρακάτω. Δημοσιεύεται, ἀκολούθως τό ἑορτολόγιον τό ὁποῖον ἀναφέρεται εἰς τούς 12 μῆνας τοῦ ἔτους 2022 καί μέ ἔγχρωμον καί ἔντονον γραφήν ἐκτυπώνονται αἱ μνῆμαι τῶν Δεσποτικῶν καί Θεομητορικῶν ἑορτῶν, καθώς καί τῶν ἑορταζομένων Ἁγίων, ἐνῶ εἰς τήν ἔναντι σελίδα τῶν μηνολογιῶν καταγράφονται τά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν καί μεγάλων ἑορτῶν. Κάτωθεν τῶν ἀναγνωσμάτων παρουσιάζονται οἱ ἑορτάζοντες ἱεροί ναοί τῆς Μητροπόλεώς μας (σσ. 10-33). Εἰς τήν συνέχειαν, δημοσιεύεται εἰς γλώσσαν ἁπλήν δημοτικήν, πολυσέλιδον εὐσύνοπτον ἱστορικόν ἀφιέρωμα, ἐνημερωτικοῦ χαρακτῆρος ἀφορῶν τόν Ἑλληνισμόν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, κατά τούς προχριστιανικούς, ἑλληνιστικούς καί μεταχριστιανικούς χρόνους μέχρι τάς ἀρχάς τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Μνημονεύεται, ἐπίσης, ἡ δημογραφική κατάστασις μέ τήν πληθυσμιακήν ὑπεροχήν τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου μέχρι τόν ἐκπατρισμόν τοῦ ἔτους 1922 καί παρέχονται χρήσιμαι πληροφορίαι διά τήν ἐκκλησιαστικήν δραστηριότητα τῶν Μητροπόλεων, τήν οἰκονομικήν καί ἐμπορικήν ἀνάπτυξιν τῶν ἑλληνικῶν πόλεων τῆς Ἀνατολίας, τήν δρᾶσιν τῶν ἐκπαιδευτικῶν καί εὐαγῶν ἱδρυμάτων, τήν διοικητικήν ὀργάνωσιν τῶν ἑλληνορθοδόξων κοινοτήτων, τήν πολιτιστικήν ἀνάπτυξιν τῶν Συλλόγων καί Σωματείων, κ.ἄ.

Τό ὡς ἄνω ἀφιέρωμα περιλαμβάνει τούς κάτωθι ὑποτίτλους: «ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ» (σσ. 34-43), «Ὁ πολιτισμός τῆς Μικρᾶς Ἀσίας» (σσ. 43-49), «Σμύρνη» (σσ. 49-54), «Τρίγλια» (σσ. 54-55), «Ἔφεσος» (σσ. 55-56), «Νέα Ἔφεσος» (σ. 56), «Φώκαια» (σσ. 56-57), «Πέργαμος» (σ. 57), «Ἀϊβαλί (Κυδωνίες)» (σσ. 58-59), «Ἄλλες ἑλληνικές πόλεις τῆς Μικρᾶς Ἀσίας» (σ. 59), «ΠΟΝΤΟΣ» (σσ. 59-62), «Τραπεζούντα» (σσ. 62-63), «Ἀμισός» (σσ. 63-64), «Κερασούντα»(σ. 64), «Ἀργυρούπολη»(σσ. 64-65), «Σινώπη» (σ. 65), «Ἄλλες πόλεις καί χωριά τοῦ Πόντου» (σ. 66), «ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ», (σσ. 66-69), «Καισάρεια» (σσ. 69-70), «Φάρασα» (σ. 70), «Προκόπι» (σ. 71), «Καρβάλη» (σ. 72) καί «Σινασός (σ. 73).

Τέλος, ἀκολουθεῖ ὁ ὑπότιτλος «Πηγές» (σ. 73), ὅπου καί ἡ σχετική βιβλιογραφία. Ἀκολούθως, μνημονεύεται συνοπτικῶς ἡ «ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΙΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ», ἡ ὁποία περιλαμβάνει βιογραφικά στοιχεῖα τοῦ οἰκείου Σεβασμιωτάτου, τά ἐκκλησιαστικά συμβούλια, τάς διοικητικάς ὑπηρεσίας, τάς ἱεράς μονάς, τήν πνευματικήν καί φιλανθρωπικήν διακονίαν, τάς τοπικάς ἑορτάς, τά ἱερά λείψανα, καθώς καί τήν ἐκκλησιαστικήν τέχνην (σσ. 74-80). Ἕπονται, ἀκόμη, τό τρισέλιδον ἐνημερωτικόν διά τάς περιόδους καί τάς ἡμέρας τῶν «νηστειῶν καί καταλύσεων» τῆς Ἐκκλησίας μας, καθώς καί τά ἀπαγορευτικά χρονικά διαστήματα τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου (σσ. 81-83).

Τό ἡμερολόγιον ὁλοκληρώνεται μέ τό ἐτήσιον «ΩΡΟΛΟΓΙΟΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΕΡΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ» (σσ. 84-85), μέ τόν «Τηλεφωνικόν κατάλογον τῶν δημοσίων

ὑπηρεσιῶν καί φορέων τῆς Δράμας» (σ. 86), καθώς καί μέ τόν «Μονοσέλιδον χῶρον διά προσωπικά τηλέφωνα» (σ. 87).

Ἀκολούθως, ἐξετάζεται ὁ ὡς ἄνω Πρόλογος τοῦ κ. Παύλου. Θά ἦτο, ἴσως, ἀδύνατον εἰς τόν ἀναγνώστην τοῦ ἡμερολογίου τούτου, νά προσδιορίσει τήν ἱστορικήν καί πνευματικήν ἀξίαν αὐτοῦ, ἄν δέν ἐγνώριζεν προηγουμένως τό πλαίσιον εἰς τό ὁποῖον ἐγεννήθη καί ἐγαλουχήθη ὁ συγγραφεύς (Ἐφεξῆς, σ.) τοῦ προαναφερθέντος Προλόγου καί συντάκτης τοῦ παρόντος ἡμερολογίου.

Ἀνάμεσα εἰς τάς πόλεις τῆς Μακεδονίας, πού ἤνοιξαν τάς ἀγκάλας των καί ἐδέχθησαν εἰς τά σπλάχνα των τούς χιλιάδας προσφύγους τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων τῆς Μικρασίας, τῆς Καππαδοκίας, τοῦ Πόντου, τῆς Θράκης, τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμυλίας, κ. ἄ. ἑλληνικῶν περιοχῶν τῆς Ἀνατολῆς1, συγκαταλέγονται ἡ φιλόξενος Ἀποστολική πόλις τῆς Βεῤῥοίας καί ἡ πλησιόχωρος ἡρωϊκή Νάουσα μέ πλουσίαν πνευματικήν, ἐμπορικήν, κοινωνικήν καί πολιτιστικήν δραστηριότητα2. Τόσον ἡ ἐθνική, ὅσον καί ἡ θρησκευτική συνείδησις τῶν προσφύγων κατοίκων των ὑπῆρξεν ὑποδειγματική.

Μέ τήν ἀνιστόρησιν τῆς Ἱ.Μ.Π.Σ. εἰς τήν περιοχήν «Καστανιά» τοῦ ὄρους Βερμίου τῆς Ἠμαθίας συνεχίσθηκε ἡ μακραίωνη ἐθνική, θρησκευτική καί πολιτιστική κληρονομιά τῆς παλαιφάτου ὁμωνύμου Μονῆς ἐκ τῶν ποντιακῶν ὀρέων τοῦ Μελᾶ, πλησίον τῆς Τραπεζοῦντος3. Ἡ ὡς ἄνω Μονή εἰς τό Βέρμιον ἀνεδείχθη προπύργιον τοῦ ποντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ, κέντρον λατρείας καί λιμένας σωτηρίας εἰς τήν ὁποίαν κατέφευγον οἱ φιλόερτοι χριστιανοί πρός ψυχικήν ἀνάπαυσιν, πνευματικόν ἀνεφοδιασμόν καί θεῖον φωτισμόν. Ὁ Σεβ. κ. Παῦλος, κατά κόσμον Ἀλέξανδρος ἐγεννήθη εἰς τήν πόλιν τῆς Βεῤῥοίας4, ἐξ εὐσεβῶν γονέων τοῦ Γεωργίου και τῆς Ἐλπίδος Ἀποστολίδου, προσφυγικῶν οἰκογενειῶν5, ἐκ τοῦ ἡρωϊκοῦ Πόντου, τοῦ μέν πατρός ἕλκοντος τήν καταγωγήν ἐξ Ἀργυροπόλεως, τῆς δέ μητρός ἐξ εὐγενοῦς οἴκου τῆς Κρώμνης Τραπεζοῦντος κατῳκησάντων ἐν Ναούσῃ μετά τήν εἰς γάμον κοινωνίαν αὐτῶν. Κορυφαία μορφή, μέντωρ, οὕτως εἰπεῖν, τῆς πνευματικῆς καί ἐκκλησιαστικῆς διαμόρφωσης καί συγκρότησης τῆς προσωπικότητος τοῦ νεανίσκου τότε Ἀλεξάνδρου καί νῦν Μητροπολίτου μας κ. Παύλου ὑπῆρξεν ἡ προμμάμη του Ἑλένη Κωφίδου-Σιαμανίδου, παρά τούς πόδας τῆς ὁποίας ἐδιδάχθη κατά τήν παιδικήν του ἡλικίαν τήν γνησίαν πίστιν καί ἀγάπην εἰς τά δόγματα τῆς Ἐκκλησίας, καθώς καί εἰς τά ἑλληνορθόδοξα ποντιακά ἤθη καί ἔθιμα6. Πρό πολλῶν ἐτῶν, προλογίζοντας ὁ κ. Παῦλος τήν περίσπουδαστον πραγματείαν τοῦ Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτου-Κάνεως ὑπό τόν τίτλον: «ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Ή ΠΕΡΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ» διά τῆς ὁποίας ἐξιστοροῦνται τά μαρτύρια καί αἱ δοκιμασίαι τῶν Ἑλλήνων Ποντίων μεταξύ τοῦ δευτέρου ἡμίσεος τοῦ 15ου καί ἀρχάς τοῦ 20οῦ αἰῶνος, ἔγραψε χαρακτηριστικά διά τήν ἀείμνηστον

προμάμμην του: «…ἡ Κρωμέτ’σσα ν’ἁγιάζ’νε τά στούδια’τ’ς. Ψυχή χαριτωμένη, ἁγιασμένη, ὁσιακή, πολύπαθη, καρτερική ἄνθρωπος ἀγάπης καί προσευχῆς7».

Ἡ ὡς ἄνω ἱστορική πορεία τοῦ ποντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἡ ὁποία εἶδε τό φῶς τῆς δημοσιότητος εἶναι αὕτη, ἡ ὁποία προκύπτει οὐχί ἀπό τά ἐπίσημα ἀρχεῖα καί τάς βιβλιοθήκας καί διατυπώνεται μέ ἄχρωμον ἐπιστημονικήν γλῶσσαν, ἀλλά ἐκείνη ἡ ὁποία προκύπτει ἐκ τῆς πραγματικῆς ζωῆς, ἐκ τῶν πεδίων τῶν μαχῶν καί τῆς καθημερινῆς βιοπάλης τῶν παραπάνω προσφύγων καί περιγράφεται μέ τήν θερμήν, γλαφυρήν καί ζωντανήν γλῶσσαν τῶν ἀνθρωπίνων συναισθημάτων. Οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, ἀνετράφη ὁ κ. Παῦλος καί ἐνεδύθη τό ἔνδυμα τῆς ἱερωσύνης8 (1983), ἐνῶ παραλλήλως, ἐσπούδασε τήν ἱεράν ἐπιστήμην τῆς Θεολογίας ἐν τῷ Ἀριστοτελείῳ Πανεπιστημίῳ Θεσσαλονίκης καί λαβών τό πτυχίον αὐτῆς(1988), ἐπραγματοποίησε μετά ἐπιστημονικοῦ ζήλου ἀνώτατες Μεταπτυχιακές σπουδές (MSc, 1995) καί ἀνεκηρύχθη Διδάκτωρ (Phd) αὐτῆς9 (2002). Ἀπό τάς θέσεις, ἀφενός μέν τοῦ Καθηγουμένου εἰς τήν περίπυστον ὡς ἄνω Μονήν τῆς Βεῤῥοίας καί ἀφετέρου δέ τοῦ α’ ἀντιπροέδρου τοῦ Δ.Σ. τοῦ ὁμωνύμου Πανελληνίου Ἱδρύματος, διηκόνησε ἐπί σειρά ἐτῶν (1991-2005) μέ πατερικήν κατάρτισιν, μέ ἀδαμαντίνην θέλησιν, καθώς καί μέ ἄκραν προσήλωσιν εἰς τήν ἀποστολήν του προσφέροντας, τόσον εἰς τήν Ἐκκλησίαν, ὅσον καί εἰς τήν κοινωνίαν, ἔργον θεάρεστον καί ἐποικοδομητικόν. Ὡς ὑπερασπιστής κραταιός τῆς ἀρχαιοπρεποῦς καθαρᾶς ἑλληνικῆς γλώσσης, τοῦ Γένους καί τῆς Ρωμιοσύνης, συνεχίζει νά φέρει ἐπί τῶν πνευματικῶν του ὤμων τήν ἱστορικήν παρακαταθήκην τῆς θρησκευτικῆς καί πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς τοῦ ποντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ10.

(συνεχίζεται…)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, ι’ ἔκδοση, ἐκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 381, 382. Γιώργος Ν. Λαμψίδη, Οι πρόσφυγες του 1922-Η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, Τρίτη έκδοση, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 165 κ. ἑξῆς. Κωνσταντίνος Φωτιάδης, «Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία », ΕΜΣ (2009) 62 κ. ἑξῆς. Ευστάθιος Πελαγίδης, «Η ανθρωπογεωγραφία του προσφυγικού ζητήματος (1913-1930)», ΕΜΣ (2009) 76 κ. ἑξῆς.

2. ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ «Βεροίας καί Ναούσης, Μητρόπολις» ΘΗΕ 3 (1963) 824. ΚΩΣΤΑΣ ΦΑΛΤΑΪΤΣ «Βέροια», ΠΔΜΕΕ 7 (1956) 133. ΑΝΤΩΝΗΣ Δ. ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ «Βέροια, η» ΕΠΕ Α’ (1988) 186. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ-Η ελεύθερη

εγκυκλοπαίδεια, Βέροια, https://el.wikipedia.org/ wiki/%CE%92%CE%AD%CF%81%CE%BF%CE%B9%CE%B1, 20.01.2022., Νάουσα, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%AC%CE%BF%CF % 85 %CF%83%CE%B1, 20.01.2022.

3. ΜΑΡΙΑ Κ. ΧΑΙΡΕΤΗ «Σουμελᾶ, Μονή» ΘΗΕ 11 (1967) 291. Παναγιώτης Τανιμανίδης, «Μονή Παναγίας Σουμελᾶ», ΕΠΕ 5 (1988) 218, 220. Σ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗΣ, «Σουμελά, Μονή», ΕΠΛΜ 55 (1996) 13. Ιερά Μητρόπολις Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Ιερές Μονές – Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά (Πανελλήνιο Ίδρυμα) https://www.imverias.gr/index.php/imones /17-iera-moni-panagias-soumela, 21.01.2022

4. Κωνσταντῖνος Χολέβας, «ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ κ. ΠΑΥΛΟΥ» Ε 9 (2005) 719. (Ἐφεξῆς, Χολέβας). ΔΙΠΤΥΧΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ-Κανονάριον-Ἐπετηρίς 2022 –ΒΚΒ’΄-ΕΤΟΣ ΕΝΕΝΗΚΟΣΤΟΝ ΕΝΑΤΟΝ, ΕΚΔΟΣΙΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ, 2022,σ. 535 (Ἐφεξῆς, ΔΙΠΤΥΧΑ). pontosnews.gr

5. ΠΑΥΛΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ Δρ. Θ.-ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ, Η ΣΙΜΙΚΛΗ ΤΗΣ ΧΑΛΔΙΑΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 5 κ. ἑξῆς. Πρβλ. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΧΑΛΙΝΑΡΑ ΤΗΣ ΧΑΛΔΙΑΣ, ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ, Ἐκδοτική Ἑπτάλοφος, Αθήνα 2020, σ. 13. (Ἐφεξῆς, ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ). Μητροπολίτης Δράμας Παύλος: Το ελληνικό κράτος δεν επιθυμεί τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας, https://www.pontosnews.gr/647696/synentefxeis/mitropolitis-dramas-paylos-kratos-ekklisia-anagnorisi/, 21.01.2022.(Ἐφεξῆς, pontosnews.gr)

6. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΚΑΝΔΗΛΑΠΤΟΥ – ΚΑΝΕΩΣ, ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Ή ΠΕΡΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ, Αδελφών Κυριακίδη α.ε. Θεσσαλονίκη 2005, σ. 7 κ. ἑξῆς (Ἐφεξῆς ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΚΑΝΔΗΛΑΠΤΟΥ).

7. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΚΑΝΔΗΛΑΠΤΟΥ, ὅ.π., σ.9.

8. Χολέβας, ὅ.π., σ. 719. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ. 535. pontosnews.gr

9. Χολέβας, ὅ.π., σ. 719. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ. 535. pontosnews.gr

10. Χολέβας, ὅ.π., σ. 719. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ὅ.π., σ.σ. 10,13 κ. ἑξῆς. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ. 535. pontosnews.gr