Η αλαζονεία της ηθικής (Μέρος Α’)

ΑΡΘΡΟ

Του Captain Νικόλαου Κ. Μεταξά

ATPL

AIRLINE PILOT

B737NG AIRBUS 320

Ο άγιος Αυγουστίνος, ο μεγαλύτερος χριστιανός στοχαστής, έλεγε ότι υπάρχει κάτι χειρότερο από την αμαρτία. Η αλαζονεία της ηθικής.

Οι κυρίαρχες τάξεις σε απλά λογία η Άρχουσα τάξη σε κάθε χωρά, πόλη, πολιτικοθρησκευτική, χρησιμοποιεί την καθιερωμένη γλώσσα της ηθικής σαν όπλο απέναντι στα ετεροκαθοριζόμενα κοινωνικά στρώματα.

Η χρησιμοποίηση του όρου αυτού προκαθορίζει και θέτει τα όρια κίνησης των κοινωνικών στρωμάτων, πάντα κάτω από την άμεπτη Εξουσία.

Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι…

Τα ζήσαμε στα πρόσφατα Ελευθέρια, με την επίσκεψη της Πρόεδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, όπου η κάθε Εξουσία της πόλης και ο κάθε εκπρόσωπός της έκανε ό,τι μπορούσε με γνώμονα να φανεί ατομικά και να κερδίσει τα ανάλογα οφέλη από την επίσκεψη αυτή και έπειτα ακολούθησε την ανάδειξη της καθεαυτού εορτής και τον λόγο επίσκεψη της Πρόεδρου.

Εδώ έχουμε καθαρά και ξάστερα την ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ της ΗΘΙΚΗΣ.

Ας το τρέξουμε…

Η υπερηφάνεια ή αλαζονεία είναι το μοναδικό από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα που έχει μια ηθική πλευρά. Ασφαλώς και είναι καλό να αισθάνεσαι υπερηφάνεια για την πατρίδα σου, την κοινότητά σου, τον εαυτό σου. Όταν όμως φτάνει κανείς σε σημείο υπερβολής, όπως αποδεικνύει στην «Αλαζονεία» ο Μάικλ Έρικ Ντάισον, τότε αυτές οι αρετές γίνονται θανάσιμα αμαρτήματα. Ξεκινώντας από τον Αυγουστίνο και τον Ακινάτη και φτάνοντας στον Μακ Ιντάιρ και τον Χάουεργουας, στον Νίμπουρ και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Ντάισον προσφέρει μια πολύπλευρη θεώρηση του «ενάρετου κακού».

Εμβαθύνει στις φιλοσοφικές και τις θεολογικές ρίζες της υπερηφάνειας εξετάζοντας με προσοχή την μετάπλασή της στον Δυτικό πολιτισμό. Εξετάζει τον τρόπο που η μαύρη περηφάνια προστατεύει τους μαύρους από την ταπείνωση και τον αποκλεισμό που μπορεί να προκαλέσει η λευκή υπερηφάνεια, η οποία μπορεί να μην είναι ορατή ή να μην γίνεται λόγος γι’ αυτήν, αλλά παραμένει πολύ ισχυρή. Προσφέρει μια συγκινητική ματιά στους δασκάλους και τα βιβλία που διαμόρφωσαν την προσωπική του υπερηφάνεια και το έργο του.

Εξετάζει κάποιες λιγότερο ευχάριστες πλευρές της εθνικής υπερηφάνειας. Είτε ως ύβρις, είτε ως θράσος και αλαζονεία -η άκριτη παραδοχή ότι ο δικός μου τρόπος ζωής καθορίζει τον τρόπο που πρέπει να ζουν και οι άλλοι- η υπερηφάνεια έχει πολλά ολέθρια πρόσωπα. Σε ένα ευχάριστο και νευρώδες δοκίμιο, ο Μάικλ Έρικ Ντάισον, ένας από τους πιο διαπρεπείς αμερικανούς διανοούμενους, φωτίζει αυτό το πολύπλευρο ανθρώπινο συναίσθημα, συναίσθημα που μπορεί να αποτελεί ουσιώδη αρετή και ταυτοχρόνως θανάσιμο αμάρτημα.

Αλαζονεία είναι ένα γνώρισμα, που πηγάζει από την υπερτίμηση του εαυτού μας. Ο αλαζόνας απομονώνεται από τους συνανθρώπους του που, θεωρώντας τους κατώτερους, τους χρησιμοποιεί σαν αντικείμενα ταπεινώνοντάς τους. Ο αλαζόνας βρίσκεται ψηλά στην αυτοεκτίμησή του, αλλά χαμηλά στην εκτίμηση των συνανθρώπων του. Ατομισμός, έπαρση, υπεροψία και φυσικά αλαζονεία συνιστούν τον ακραίο εγωισμό.

ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Οι ψυχολόγοι διαχωρίζουν την υπερηφάνεια, την προερχόμενη από επιτυχίες που κάποιος αποδίδει στην προσπάθειά του, και την υβριστική υπερηφάνεια, που προέρχεται από επιτυχίες που αποδίδει ο ίδιος στις ικανότητές του. Η υβριστική υπηρηφάνεια σχετίζεται με προβληματικά γνωρίσματα της προσωπικότητας (επιθετικότητα, αντικοινωνικότητα, άγχος, ναρκισσισμό, ντροπή). Ενώ η υβριστική υπερηφάνεια μπορεί να είναι ευχάριστη γιατί σχετίζεται με θετικά συναισθήματα προς τον εαυτό μας, στην πραγματικότητα αναδύεται μέσα από ανασφάλεια. Ο αλαζών θεωρεί ότι είναι απλώς περήφανος για τα επιτεύγματά του, ή είναι τόσο αλαζόνας που θεωρεί ότι φυσικά υπάρχει λόγος να αυτοαναγορεύεται ανώτερος, καθώς αυτή είναι η πραγματικότητα!

Ο αλαζών δεν είναι σε θέση να ζυγίσει τις επιλογές του, θεωρώντας πως τίποτα δεν μπορεί να τον σταματήσει-ξεπεράσει, προδικάζοντας έτσι τη συντριβή του. Η αλαζονεία αποτελεί χρόνια ψυχοπαθολογική κατάσταση, στην οποία το άτομο «πεινάει» για δόξα, βιώνοντας υπερβολική αυτοπεποίθηση, αυταρέσκεια, αίσθηση μοναδικότητας. Η αλαζονεία συνδέεται άρρηκτα με τον ναρκισσισμό. Η επιτυχία των αλαζόνων τους κάνει να αισθάνονται δυνατοί, αλάνθαστοι, ακατανίκητοι, «θεοί».

ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Ο γερουσιαστής Fullbright, με το γνωστό σκάνδαλο που φέρει το όνομά του, κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ, ανέλυσε πώς η Αλαζονεία της Δύναμης οδηγεί τους δυνατούς σε παρανοϊκές, άδικες πράξεις εις βάρος των αδυνάτων, ώστε τελικά να αποτυγχάνουν σε ό,τι ανέλαβαν να κάνουν αλαζονικά και άδικα. Η αλαζονεία της δύναμης ενέχει σπέρματα αδικίας και αποτυχίας. Τα πρώτα κυνικά ωμά δείγματα τέτοιας αλαζονείας είναι τα αφηγούμενα του Θουκυδίδη, με θύτες τους Αθηναίους και θύματα τους Νάξιους και Μήλιους, μικρές αδύναμες κοινωνίες.

Επειδή το 468 π.χ. οι Νάξιοι πίστεψαν ότι δεν υπήρχε λόγος να πληρώνουν εισφορές στο αθηναϊκό ταμείο, οι Αθηναίοι έκριναν ότι ο Νάξιοι παραλογίζονταν. Γι’ αυτό πλέοντας με το συντηρημένο από «συμμαχικές» εισφορές στόλο, κατέφθασαν απειλητικοί, «πείθωντας» έτσι τους ντόπιους για αύξηση εισφορών και κατεδάφιση των τειχών, καθιστώντας τους, κατά τον Θουκιδίδη, δούλους. Τραγικότερη η μοίρα της Μήλου, που δεν επιθυμούσε τη συμμαχία.

Οι Αθηναίοι έκριναν ότι δεν είχαν τέτοιο δικαίωμα και απαίτησαν την ένταξη στην ηγεμονία τους. Στη διαμαρτυρία των Μηλίων περί άδικης εκβιαστική πολιτικής, οι Αθηναίοι απάντησαν αλαζονικά: «Δικαιοσύνη νοείται μόνο μεταξύ ισοδυνάμων», ισοπεδώνοντας τη Μήλο. Σήμερα συμπτώματα πολιτικής αλαζονείας εντοπίζονται στις μεγάλες δυνάμεις (ΗΠΑ), στη συμπεριφορά κάποιων κοινωνικοπολιτικών ομάδων, που επικρατούν πρόσκαιρα νομίζοντας ότι γνωρίζουν την οδό της σωτηρίας για το καλό της κοινωνίας, ή στη συμπεριφορά ατόμων, διαχειριστών κάποιου αξιώματος μικρού ή μεγάλου, που αισθάνονται μόνοι αρμόδιοι να σώζουν τους άλλους. Όμως: «Ύβρις φυτεύει τύραννον» (Σοφοκλής).

Αυτή η αλαζονική αίσθηση υποδαυλίζεται από δεχόμενες κολακείες και από την αίσθηση δύναμης και αλάθητου. Έτσι οι αλαζόνες φτάνουν να αυτοκηρύσσονται φορείς υψηλών ιδεών, εκστομίζοντας και ανοησίες χωρίς αυτοέλεγχο ή κριτική, αφού το ακροατήριο ή χειροκροτεί ή, προσερχόμενο αναγκαστικά, σιωπά. Νιώθουν ότι τα ξέρουν όλα, πως πάντα έχουν δίκιο και ποτέ δεν φταίνε για τις αποτυχίες. Θίγονται, θυμώνουν και επιτίθενται όταν τους κάνουν κριτική. Θέλουν συνεργάτες – θαυμαστές που να τους λένε πάντα «ναι». Υποτιμούν και αγνοούν περιορισμούς, δυσκολίες ή ατέλειές τους, νιώθοντας ακατανίκητοι. Έτσι, λαμβάνουν αποφάσεις που δεν στηρίζονται σε αξιόπιστες πληροφορίες και ορθολογισμό. Χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα, μη συνειδητοποιώντας κινδύνους, οδηγούμενοι σε επικίνδυνες αποφάσεις και παράτολμες πράξεις, που μπορεί να αποφέρουν γενικές (εθνικές) συμφορές. Κυβερνούν απολυταρχικά, ενώ όταν ζητούν συμμετοχή, το κάνουν για εντυπωσιασμό. Θεωρούν εαυτούς υπεράνω κανόνων, τους οποίους αγνοούν, παραβαίνουν ή αλλάζουν, ώστε να «κουμπώνουν» στην προσωπικότητα και τις επιδιώξεις τους. Εμπιστεύονται ευνοώντας ανθρώπους που «συμφωνούν» μαζί τους, τους δοξάζουν, τους υπηρετούν.

Ως ηγέτες δεν εκφράζουν συναισθήματα και δεν ενδιαφέρονται να κατανοήσουν τους άλλους, παρότι οι ίδιοι επιζητούν την κατανόηση όλων. Είναι συναισθηματικά απομονωμένοι, γίνονται σκληροί, επιθετικοί, διεκδικητικοί, όταν οι άλλοι δεν τους υποστηρίζουν και δεν τους εμπιστεύονται. Συνήθως τέτοια αλαζονεία καταρρέει έσωθεν, εξαιτίας λαθών και υπερβολικής σιγουριάς, αγνοώντας ότι: «η δικαιοσύνη έχει μεγαλύτερη ισχύ από την αλαζονεία» (Ησίοδος). Τα παραδείγματα μεγάλων προσωπικοτήτων που καταστράφηκαν από αλαζονεία είναι πολλά (Ναπολέων).

Η ΑΡΧΑΙΑ ΣΟΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ: Οι Προσωκρατικοί διακρίνονταν για την αποστροφή τους προς τους αλαζόνες. Ο Ηράκλειτος έλεγε: «Οίησις προκοπής εγκοπή (εμπόδιο)» και: «οίηση, αρρώστια θεόσταλτη». Ο Χίλων δίδασκε: «τα μεν υψηλά ταπεινούν, τα δε ταπεινά υψούν». Ο Βίας, έλεγε: «ό,τι αν αγαθό πράττης, θεούς, μη σεαυτόν αιτιών», ενώ ο Όμηρος συμπλήρωνε: «Συγκράτησε την περήφανη καρδιά σου γιατί δεν ταιριάζει να έχεις ανήλεη ψυχή». Αργότερα ο Πλάτων δείχνει τους αντίθετους δρόμους δικαιοσύνης και αλαζονείας: «Εκείνος που θέλει να γίνει άριστος, δεν πρέπει να αγαπά περισσότερο τον εαυτό του, αλλά τα δίκαια», ενώ ο ορθολογιστής Αριστοτέλης διατείνεται: «Ο εγωισμός είναι πάθος αχαλίνωτο, ολέθριο. Παρασύρει τον φιλάργυρο στο χρήμα και όλους τους ανθρώπους στο αντικείμενο των επιθυμιών τους».

Η ΑΝΩΘΕΝ ΣΟΦΙΑ: Η Βίβλος στους προ Χάριτος καιρούς, αναφέρεται συμβουλευτικά στην αλαζονεία, ως ενάντια στο Θείο θέλημα. Διαβάζουμε: Προ συντριβής ηγείται ύβρις, προ δε της πτώσεως υπερηφάνεια (Παρ. ιστ’ 18). Μη καυχάσθω ο σοφός εν τη σοφία αυτού, μη καυχάσθω ο ισχυρός εν τη ισχύι αυτού, (…) αλλ’ εν τούτω καυχάσθω συνίειν και γινώσκειν ότι εγώ ειμί Κύριος (Ιερ. θ’ 23-2). Εξολοθρεύσει Κύριος γλώσσα μεγαλορρήμονα (Ψ. ια’ 14)». Μετά την έλευση του Θεανθρώπου και το κήρυγμα της αγάπης, είναι αδύνατον η αλαζονεία να υπεισέρχεται στους πιστούς. Έτσι στην Καινή Διαθήκη διαβάζουμε «ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται» (Λουκ., ιδ’ 11). «Ο Θεός υπερηφάνοις αντιτάσσεται, ταπεινοίς δε δίδωσι χάριν» (Ιακ. Δ’ 6). «Μη υψηλοφρόνει, αλλά φοβού». (Ρωμ. Ια’ 20). «Εί τις δοκεί είναί τι, μηδέν ών, φρεναπατά εαυτόν». (Γαλάτ. στ’ 3). «μη φυσιούσθε κατά του ετέρου. Τι γαρ σε διακρίνει; Τι δ’ έχεις ό ουκ έλαβες; Ει δε και έλαβες, τι καυχάσαι ως μη λαβών;» (Α’ Κορ. δ’ 6)».

(συνεχίζεται…)