Ο Θρακικός Καλόγερος ή «Καλογεροδευτέρα» στο Καλαμπάκι

Ένα μοναδικό δρώμενο από το Κρυόνερο της επαρχίας Βιζύης της Ανατολικής Θράκης έφεραν με την εγκατάσταση τους οι πρόσφυγες στο Καλαμπάκι Δράμας τον Οκτώβριο του 1922. Από τότε και χωρίς διακοπή στο πέρασμα των χρόνων πραγματοποιείται χωρίς να έχει αλλοιωθεί ο κεντρικός πυρήνας τέλεσής του. Η «Καλογεροδευτέρα» ή «Καλόγερος» (καλός γέρος) ή «καλογέρ’κα» γίνονται την Τυρινή Δευτέρα στο Καλαμπάκι με ευθύνη του Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου.

Ιστορικό και περιγραφή του δρώμενου

Οι τελετές της Τυρινής Δευτέρας, στα χωριά του Μικρού Αίμου (Στράντζα, περιοχή Βιζύης στην Ανατολική Θράκη) διαθέτουν μία μοναδική πληρότητα δράματος, δηλαδή τελετή με καθορισμένο και αυστηρό τυπικό. Στις τελετές αυτές αποτυπώνεται η πανάρχαιη καταγωγή τους που συνδέεται με τη διονυσιακή λατρεία και παραπέμπει ημερολογιακά στα «Ανθεστήρια». Το δρώμενο του «Καλόγερου» ή «Καλόγεροι» ή «»Καλογέρ’κα», ως ευετηρικό έθιμο της Θράκης για την καλοχρονιά και την γονιμότητα, συναντάται με ανεπτυγμένη δραματική παράσταση στα χωριά γύρω από τη Βιζύη παρότι με διαφορετικά ονόματα και τελετές το συναντάμε και σε άλλα μέρη της Θράκης. Αποτελεί δε μια σπάνια μεταφορά αυτούσιου του εθίμου από τους πρόσφυγες από το Κρυόνερο, που τελείται αδιάλειπτα έως σήμερα στο Καλαμπάκι Δράμας. Η πρώτη εκτενής περιγραφή του έγινε από τον Γ. Βιζυηνό το 1888 με τίτλο «Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη».

Η σύνθεση του θιάσου δεν είναι τυχαία και η εξέλιξη του μύθου διαθέτει προκαθορισμένη και αυστηρή αλληλουχία από επεισόδιο σε επεισόδιο.

Το πρωί της Τυρινής Δευτέρας συγκεντρώνονται δέκα έως είκοσι παλικάρια, που πρέπει να είναι ανύπαντρα, και διαλέγουν μεταξύ τους έναν ο οποίος θα είναι «καλόγερος». Στη συνέχεια τον ντύνουν με δέρματα ζώων (προβιές) και στη μέση του περνούν κουδούνια προβάτων. Το πρόσωπό του το βάφει με στάχτη και στο κεφάλι φοράει μια κουκούλα από δέρμα ζώου. Στα χέρια του κρατά δύο ξύλα, τα ντοκμάκια. Οι συνοδοί του είναι ντυμένοι με ποτούρια και έχουν επίσης βαμμένα με στάχτη τα πρόσωπά τους. Στην παρέα υπάρχει πάντα και κάποιος μεταμφιεσμένος σε τσιγγάνα(κατσιβέλα), που ενίοτε συνοδεύεται από τον γύφτο(κατσίβελο). Μόλις ο θίασος συγκροτηθεί ξεκινά ο αγερμός. Περιφέρονται στα σπίτια του χωριού με τη συνοδεία μιας γκάιντας δημιουργώντας πολύ θόρυβο. Ο καλόγερος με τα ντοκμάκια χτυπά τα κάρα στις αυλές των χωριανών, λέγοντας πως έχουν χαλάσει και για την επιδιόρθωσή τους απαιτεί να πληρωθεί ο ίδιος και η παρέα του. Πολλές φορές κάποιοι από τη συνοδεία κρατούν αλυσίδες στα χέρια και δένουν από το λαιμό τον οικοδεσπότη ζητώντας να εξοφληθεί το «μπετέλι»(χρέος). Οι νοικοκυραίοι τους δίνουν συνήθως χρήματα και αυγά. Παράλληλα, κερνούν τον καλόγερο και τη συντροφιά του διάφορους μεζέδες με τσίπουρο ή κρασί.

Στην εξέλιξη της κύριας φάσης του δρώμενου, οπότε και γίνεται η συμβολική άροση και η σπορά της γης, είναι καταφανής ο χαρακτήρας της ιερότητας της πράξης για τους μετέχοντες, καθώς η σπορά και η άροση αποτελούν βασικές εργασίες βιοπορισμού για την κοινότητα.

Λίγο πριν τη δύση του ήλιου ο θίασος καταλήγει στην πλατεία, όπου συγκεντρώνονται όλοι οι κάτοικοι. Συνολικά γίνονται τρεις περιφορές (κύκλοι), ενώ η γκάιντα συνοδεύει το δρώμενο σε όλη τη διάρκεια της τέλεσής του. Η συντροφιά του καλόγερου παλιότερα επέλεγε τον καλύτερο νοικοκύρη του χωριού και τον έχριζε βασιλιά– σήμερα βέβαια, ο «βασιλιάς» και ο «καλόγερος» προσφέρονται εθελοντικά για να αναλάβουν το ρόλο τους. Ταυτόχρονα, καταφθάνει ένα ξύλινο άροτρο, στο οποίο οι μεταμφιεσμένοι παίρνουν τη θέση των βοδιών, και ο βασιλιάς κρατώντας το αλέτρι κι ένα ξύλινο κοντάρι τους κεντρίζει για να «οργώσουν» τη γη. Κάποια στιγμή οι μεταμφιεσμένοι που έχουν τη θέση των βοδιών πέφτουν κάτω προσποιούμενοι ανημποριά. Η επαφή με τη μάνα γη αποτελεί μέρος του δρώμενου, ώστε να τους δοθεί η δύναμη και η χάρη της. «Ματιαγμένα…», φωνάζουν οι υπόλοιποι κι ο βασιλιάς πρέπει να ξεματιάσει τα «ζώα» του λέγοντας τα σωστά λόγια για να μπορέσει να συνεχιστεί η διαδικασία. Μετά το εικονικό όργωμα, στη δεύτερη περιφορά, ο βασιλιάς παίρνει έναν τενεκέ με σιτάρι και καλαμπόκι που έχει αναμειχθεί με στάχτη και σπέρνει το υποτιθέμενο οργωμένο χωράφι σκορπώντας τον σπόρο με το χέρι. Τα παλιότερα χρόνια όσοι το παρακολουθούσαν είχαν τα χέρια τους λερωμένα με τις μουτζούρες της σόμπας και λερώνονταν μεταξύ τους.

Κατά τη διάρκεια της σποράς ο βασιλιάς φωνάζει διάφορες τιμές για τα βασικά αγροτικά προϊόντα, οι οποίες είναι σκανδαλωδώς υψηλές, επιζητώντας με τον τρόπο αυτό να έχουν καλή σοδειά αλλά και καλές τιμές πώλησης των κόπων τους: «Φέτος το στάρ’ 5 φράγκα, φέτος το κριθάρ’ 4 φράγκα, φέτος το καλαμπόκ’ 3 φράγκα! Και τελείωνε: φέτος τζάμπα το μ’νί»! Η τελευταία «ευχή» συνδέεται άμεσα με την ανάγκη που υπήρχε τον παλιό καιρό, όταν οι άνθρωποι ήταν ολότελα εξαρτημένοι από τη γεωργία, για την συνεχή ανανέωση και ύπαρξη πολλών εργατικών χεριών, ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της δύσκολης δουλειάς στον κάμπο. Πέρα λοιπόν από τη γονιμότητα της γης απαραίτητη ήταν και η γονιμότητα των συζύγων, ευχή που δεν έχασε την επικαιρότητά της στο πέρασμα των χρόνων.

Στο Κρυόνερο αμέσως μετά τη σπορά ο βασιλιάς με τη συνοδεία των «καλογέρων» όδευε προς το ποτάμι, όπου οι ακόλουθοι έριχναν τον εκλεγμένο βασιλιά στο νερό σε ένα συμβολικό βάπτισμα. Η κατάδυσή του(θάνατος) και η ανάδυσή του (ανάσταση) στη συνέχεια σχετίζεται, εκτός από τον συμβολισμό του θανάτου και της αναγέννησης, με την εξαγνιστική ιδιότητα του νερού. Με τον τρόπο αυτό η επιστροφή στη ζωή έχει και την έννοια της κάθαρσης και του εξαγνισμού. Στο Καλαμπάκι το έθιμο τελειώνει με το κατάβρεγμα του βασιλιά από τους παρευρισκομένους κατοίκους, σε μια συμβολική κίνηση που ολοκληρώνει το τελετουργικό. Η «αλλαγή» αφορά την ενσωμάτωση του εθίμου στον νέο τόπο ζωής που έχει διαφορετική γεωμορφολογία από την πατρίδα τους το Κρυόνερο, το οποίο διασχίζει ένα ποτάμι χωρίζοντάς το στη μέση. Το δρώμενο τελειώνει με πειράγματα, κέφι και χορό από τους μεταμφιεσμένους και συνεχίζεται ως αργά με όλους τους κατοίκους στον τόπο που εκτυλίχτηκε το σκηνικό.

Τη Δευτέρα 20 Φεβρουαρίου 2023 η «Καλογεροδευτέρα» θα πραγματοποιηθεί στο Καλαμπάκι με τον ίδιο τρόπο όπως γίνεται εκατό χρόνια τώρα. Ο θίασος του «Καλόγερου» θα ξεκινήσει από το πρωί την επίσκεψη στο χωριό. Το συμβολικό όργωμα της πλατείας θα γίνει στις 4.30 το απόγευμα στην κεντρική πλατεία.