«Ο όρος πρόσφυγας από άγος μετατράπηκε σε τιμητική προσφώνηση»

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΜΕ ΘΕΜΑ «100 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ: ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΕ ΔΡΑΜΑ ΚΑΙ ΚΑΒΑΛΑ ΑΠΟ ΤΟ ΊΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΗΜΟΥΣ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΙ ΚΑΒΑΛΑΣ

Ενδιαφέροντα στοιχεία για την άφιξη, την εγκατάσταση και τη συμβολή των προσφύγων στην Ανατολική Μακεδονία, στην περιοχή με τη μεγαλύτερη εγκατάσταση προσφύγων στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια του επιστημονικού συνεδρίου με θέμα «100 χρόνια μετά: οι πρόσφυγες του 1922 και η δημιουργία της νέας Ανατολικής Μακεδονίας», το οποίο πραγματοποιήθηκε σε Καβάλα και Δράμα την Παρασκευή 11, το Σάββατο 12 και την Κυριακή 13 Νοεμβρίου 2022.

Το συνέδριο διοργανώθηκε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, τον Δήμο Καβάλας και τον Δήμο Δράμας, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι εργασίες του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν στη Μεγάλη Λέσχη της Καβάλας και στο Δημοτικό Ωδείο Δράμας.

«Κρίσιμο σημείο είναι το 1940, όπου γηγενείς και πρόσφυγες πάνε όλοι μαζί να πολεμήσουν για να σώσουν την πατρίδα τους»

Ανάμεσα στους συμμετέχοντες στο συνέδριο, ως εισηγητής, ήταν και ο Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων και αν. Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο κ. Άγγελος Συρίγος.

Σε δηλώσεις του στα τοπικά Μ.Μ.Ε. ο κ. Συρίγος ανέφερε πως η Δράμα και η Καβάλα είναι δύο Νομοί που «δέχθηκαν τον μεγαλύτερο όγκο προσφύγων μετά το 1922. Επομένως έχει ιδιαίτερη σημασία που γίνεται εδώ, για να δούμε τις ρίζες μας, να δούμε πως προχώρησαν αυτοί οι άνθρωποι και πως μετέτρεψαν το βάρος, το άγος, του όρου πρόσφυγας σε τιμητική προσφώνηση». Όπως είπε ο κ. Συρίγος, «οι άνθρωποι αυτοί ήρθαν σε αυτούς τους τόπους, ρίζωσαν σε αυτούς τους τόπους υπό δύσκολες συνθήκες. Μη ξεχνάμε ότι πολλά από αυτά τα εδάφη σε εκείνη την περίοδο ήταν ελώδεις περιοχές ή ημιελώδεις ή μαστιζόμενες από ελονοσία. Άνοιξαν και με τη βοήθεια και του κράτους αυλάκια, αποξήραναν τις περιοχές, έφεραν νέους μεθόδους, αύξησαν την παραγωγή, κατόρθωσαν να σταθούν στα πόδιά τους και χάρη σε αυτούς έχουμε το θαύμα της μεταπολεμικής Ελλάδας, η οποία αντιμετώπισε με έναν τίμιο τρόπο τις προκλήσεις, στάθηκε απέναντί τους και συνεχίζει».

Ο κ. Συρίγος, απαντώντας σε σχετική ερώτηση, επεσήμανε πως ήταν «εξαιρετικά δύσκολο» να μετατραπεί ο όρος πρόσφυγας σε τίτλο τιμής, «διότι υπήρχε και αντίδραση. Μη ξεχνάμε εξαιρετικά υποτιμητικούς όρους οι οποίοι υπήρχαν εκείνη την εποχή για τους πρόσφυγες και την αντίδραση που υπήρχε με τους γηγενείς. Βεβαίως ένα πολύ μεγάλο τμήμα της διαμάχης οφειλόταν σε οικονομικούς λόγους, ιδίως στη βόρεια Ελλάδα. Οι γηγενείς πίστευαν ότι θα έπαιρναν τα χωράφια των μουσουλμάνων που έφευγαν και ήρθαν από το πουθενά κάποιοι άνθρωποι, οι οποίοι πήραν τα χωράφια, γιατί δεν είχαν στον ήλιο μοίρα. Αλλά αυτό δημιούργησε προφανείς αντιδράσεις, οι οποίες συνεχίστηκαν για αρκετές δεκαετίες. Το κράτος, όμως, ήταν σταθερό στην αντίληψή του ότι πρέπει να βοηθηθούν και αυτό μπόρεσε και πέρασε την τελική αντίληψη. Θεωρώ ότι το κρίσιμο σημείο είναι το 1940, όπου γηγενείς και πρόσφυγες πάνε όλοι μαζί να πολεμήσουν για να σώσουν την πατρίδα τους».

Τέλος, σχετικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εικόνα που υπάρχει για αυτή, 100 χρόνια μετά, ο κ. Συρίγος σημείωσε: «Εκατό χρόνια μετά, δεν υπάρχουν πλέον Βενιζελικοί και Βασιλικοί. Έχουν ξεπεραστεί αυτά. Είναι όμως κάποια πράγματα που πρέπει να τα δούμε. Και είναι ευκαιρία τώρα τα 100 χρόνια να δούμε αυτά τα πράγματα. Να σας πω κάποια διδάγματα που θεωρώ ότι πρέπει να πάρουμε.

Ένα δίδαγμα από τον ίδιο τον Βενιζέλο. Ο Βενιζέλος είχε την αντίληψη ποτέ μόνοι. Δεν προχωράμε ποτέ μόνοι σε συγκρούσεις, χρειαζόμαστε ισχυρές συμμαχίες. Ένα δεύτερο δίδαγμα. Η Μικρασιατική Καταστροφή οφείλεται εν πολλοίς στο ότι εμείς στην πιο κρίσιμη φάση της ιστορίας μας, ως κράτος, μετά το 1821 δηλαδή, έχουμε διχαστεί σε απίστευτο βαθμό και θεωρούμε ο ένας τον άλλο προδότη. Το τρίτο δίδαγμα είναι το πως καταφέραμε να κάνουμε αυτό το θαύμα της ενσωματώσεως ενός πληθυσμού που ισούτο περίπου με το 1/4 του πληθυσμού, αν όχι περισσότερο. Παρά τα προβλήματα, παρά τους πολλούς θανάτους. Στο συνέδριο παρουσιάστηκε μια έρευνα μιας οργανώσεως, της Near East Relief, που έλεγε ότι σε 1,5 εκ. πρόσφυγες, 225.000 είχαν πεθάνει τον πρώτο ενάμιση χρόνο. Τα νούμερα είναι τρομακτικά. Και μιλάμε κυρίως για μικρά παιδιά, τα οποία πέθαιναν από ασθένειες. Δεν ήταν εύκολα πράγματα αυτά. Παρόλα αυτά κάναμε ένα θαύμα εκείνη την εποχή. Ας τα έχουμε κι αυτά υπόψη μας. Και τον εθνικό διχασμό και το θαύμα και το ποτέ μόνοι».

«Κληρονομήσαμε την καλύτερη πατρίδα που έχτισαν και γηγενείς και πρόσφυγες με κοινές προσπάθειες»

Ο Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και Καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, ο οποίος έχει καταγωγή από το Δοξάτο, ήταν ο πρωτεργάτης για την πραγματοποίηση του συγκεκριμένου συνεδρίου στην Ανατολική Μακεδονία. Όπως είπε, «το Ίδρυμα της Βουλής μετέφερε πρώτα στη Δράμα και μετά στην Καβάλα, δηλαδή στην περιοχή με το μεγαλύτερο ποσοστό εγκατάστασης προσφύγων στην Ελλάδα, την έκθεσή του για τη μουσική των προσφύγων, η οποία έγινε από μία επιστημονική επιτροπή με Πρόεδρο τον Διονύση Σαββόπουλο. Με την ευκαιρία, λοιπόν, αυτής της μεταφοράς της έκθεσης, σκεφτήκαμε ότι θα ήταν σωστό να εκμεταλλευτούμε και το γεγονός ότι υπάρχει αυτή η πάρα πολύ αξιόλογη κοινότητα ιστορικών, επαγγελματιών ιστορικών, και στη Δράμα και στην Καβάλα, και να διοργανώσουμε οι δύο Δήμοι και το Ίδρυμα της Βουλής ένα συνέδριο που θα προσπαθήσει να κάνει μια συνολική αποτίμηση της άφιξης, της εγκατάστασης και της συμβολής των προσφύγων σε αυτή την περιοχή, η οποία στο κάτω-κάτω της γραφής στη σημερινή της μορφή έχει διαμορφωθεί από την άφιξη των προσφύγων και το λέω εγώ που είμαι από το Δοξάτο, βέβαια με μητέρα πρόσφυγα, γηγενής, αλλά με μητέρα πρόσφυγα.

Υπό αυτή την έννοια, νομίζω ότι είναι μια προσπάθεια και του Ιδρύματος της Βουλής και της Βουλής να δείξει το σεβασμό και την σημασία που δίνει στην περιοχή αυτή ως μια περιοχή συμβολική για το πως δημιουργήθηκε η σύγχρονη Ελλάδα. Κι από την άλλη την πλευρά, επιτρέψτε μου να πω ότι και οι δύο Δήμοι, οι δύο Δήμαρχοι, και Δράμας και Καβάλας, περιέβαλαν αυτή την προσπάθεια με μεγάλη φροντίδα, με πολύ φιλοπρόοδο πνεύμα και υπό αυτή την έννοια για το Ίδρυμα της Βουλής είναι τιμή η παρουσία του στη δική μας περιοχή και η συμβολή του σε μια τέτοια επιστημονική δραστηριότητα».

Ο κ. Χατζηβασιλείου επεσήμανε πως οι εισηγητές του συνεδρίου ήταν σχεδόν 30 και πρόσθεσε: «Λάβετε υπόψη σας ότι ένα συνέδριο δεν γίνεται για να τελειώσει ένα θέμα. Στην ιστορία όταν πεις την τελευταία λέξη, ουσιαστικά το σκοτώνεις το θέμα. Κανένας δεν θα ξανασχοληθεί με αυτό. Ένα συνέδριο έχει πάντοτε ως φιλοδοξία να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για περεταίρω μελέτες. Ένα συνέδριο δηλαδή είναι κομμάτι μιας εξελισσόμενης διαδικασίας κι έτσι πρέπει να το δούμε. Είμαι βέβαιος ότι το συνέδριό μας αυτό θα βοηθήσει στην περεταίρω ανάπτυξη των μελετών για την περιοχή μας, για το παρελθόν της, για το παρόν της και για το μέλλον της. Βέβαια θα εκδοθεί ένας τόμος υψηλών προδιαγραφών, έτσι ώστε να έχουμε και καταγεγραμμένα τα πορίσματα αυτού του συνεδρίου και διαθέσιμα στο ευρύτερο κοινό σε εθνικό επίπεδο».

Όσον αφορά τα διδάγματα που προκύπτουν από τη Μικρασιατική Καταστροφή για τη σημερινή εποχή, ο κ. Χατζηβασιλείου σημείωσε: «Δεν πρέπει στις μεγάλες μας προσπάθειες να μένουμε μόνοι. Στη Σμύρνη πήγαμε και διαφάνηκε η προοπτική επιβίωσης αυτών των ελληνικών πληθυσμών στην Ιωνία, ακριβώς επειδή ο Βενιζέλος είχε εξασφαλίσει τις αναγκαίες συμμαχίες. Χάσαμε και έγινε η Καταστροφή, όπως έγινε, επειδή μείναμε μόνοι στη διαδρομή. Δεύτερο, ο Εθνικός Διχασμός. Στην πιο κρίσιμη ώρα, στο πιο μεγάλο εγχείρημα που έκανε ο Ελληνισμός της νεότερης και σύγχρονης περιόδου, το κράτος λειτουργούσε με τις μισές του δυνάμεις. Οι Βενιζελικοί έδειχναν του Αντιβενιζελικούς και το ανάποδο. Καταλαβαίνετε ότι αυτό δυσκόλεψε τρομερά την προσπάθεια. Και το τρίτο φυσικά είναι ότι η εγκατάσταση των προσφύγων είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα στην ιστορία του ελληνικού κράτους. Μεγαλύτερο κι από τους πολέμους που νίκησε. Ήταν τόσο μεγάλοι οι αριθμοί, που κανονικά αν ζούσαμε το 1922, η λογική ανάλυση – πρόβλεψη θα ήταν να μην τα καταφέρουμε. Τα καταφέραμε και ο κύριος λόγος που τα καταφέραμε ήταν ότι οι άνθρωποι που έρχονταν στην περιοχή και γενικά στην Ελλάδα ανήκαν στο ίδιο Έθνος με τους ανθρώπους που τους υποδέχονταν. Αυτό είναι κάτι που βοηθάει πάρα πολύ αυτή τη διαδικασία. Αλλά πάλι οι αριθμοί ήταν τόσο μεγάλοι. Τα 2/3 του πληθυσμού της περιοχής μας το 1928 ήταν πρόσφυγες. Κανονικά, δηλαδή, αν πάτε σε έναν αναλυτή σήμερα και του πείτε θα μπορούσε ποτέ η σημερινή Αμερική να δεχθεί 100 εκ. πρόσφυγες, γιατί αναλογικά αυτοί ήταν οι αριθμοί που δεχτήκαμε. 330 εκ. πληθυσμό η Αμερική, 80-100 εκ. πρόσφυγες είναι το 1/4. Το 1/4 του πληθυσμού της χώρας υποδοχής δεχτήκαμε κι εμείς. Νομίζω ότι όλοι θα συμφωνούσαμε πως η Αμερική δεν θα μπορούσε. Εμείς μπορέσαμε. Βέβαια με βοήθεια, με πολλές δυσκολίες και με πολλή δυστυχία. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Εμείς κληρονομήσαμε αυτό το γεγονός και κληρονομήσαμε και την καλύτερη πατρίδα που έχτισαν και γηγενείς και πρόσφυγες με κοινές προσπάθειες. Αυτό είναι καλό να το τιμήσουμε».

Η συνεργασία των Δήμων Δράμας και Καβάλας

Τις εργασίες του συνεδρίου παρακολούθησαν και οι Δήμαρχοι Καβάλας κ. Θοδωρής Μουριάδης και Δράμας κ. Χριστόδουλος Μαμσάκος.

Στις δηλώσεις του ο κ. Μουριάδης ανέφερε: «Θέλουμε να ευχαριστήσουμε το Μορφωτικό Ίδρυμα της Βουλής για την πολύ σημαντική αυτή πρωτοβουλία, την οποία πήρε, και μάλιστα τον κ. Ευάνθη Χατζηβασιλείου, για να γίνει αυτό το συνέδριο και να παρουσιαστούν ιστορικά στοιχεία, τα οποία αφορούν την εγκατάσταση των προσφύγων. Έχουν περάσει 100 χρόνια από τότε που ήρθαν, που ήρθαμε, γιατί οι περισσότεροι είμαστε απόγονοι προσφύγων, και υπάρχουν στοιχεία τα οποία πρέπει να τα γνωρίζουμε, πρέπει να τα γνωρίζουν τα παιδιά μας, για να ξέρουν την ιστορία. Για μένα υπάρχει ακόμη ένα ευχάριστο, ότι υπάρχει αυτή η συνεργασία με τον Δήμο Δράμας. Και έχουμε πει και με τον Δήμαρχό σας ότι η συνεργασία αυτή θα ακολουθήσει και σε άλλους τομείς, όπως είναι το Φεστιβάλ Φιλίππων που έχουμε εμείς και το Φεστιβάλ Κινηματογράφου, που έχετε εσείς. Διότι το δίπολο Καβάλας – Δράμας πρέπει να αναπτυχθεί».

Μιλώντας στα τοπικά Μ.Μ.Ε., ο κ. Μαμσάκος ευχαρίστησε «τον Πρόεδρο της Βουλής, τον Γενικό Γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής, τον συντοπίτη μας κ. Χατζηβασιλείου και όλους τους συμμετέχοντες γιατί πραγματικά όλα αυτά που θα ακούσουμε και θα μάθουμε για τη Μικρασιατική Καταστροφή είναι πολύ σημαντικά, που μας βοηθούν και να γνωρίσουμε το παρελθόν, αλλά και να προχωρήσουμε και στο μέλλον».

«Η τοπική μας ιστορία είναι άγνωστη, tabula rasa»

Στις εργασίες του συνεδρίου συμμετείχε ως εισηγήτρια η Δραμινή κα Δήμητρα Πατρωνίδου, καθηγήτρια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Το θέμα που ανέπτυξε η κα Πατρωνίδου ήταν «Το οικιστικό πρόγραμμα για τους πρόσφυγες στην πόλη της Δράμας: μια πρώτη προσέγγιση μέσα από το αρχείο της Κτηματικής Υπηρεσίας». Στις δηλώσεις της η κα Πατρωνίδου, αφού ευχαρίστησε την προϊσταμένη και τους εργαζόμενους στην Κτηματική Υπηρεσία για τη συνεργασία, σημείωσε πως μελέτησε το αρχείο, σε μια προσπάθεια να φωτίσει «τις πολιτικές αποκατάστασης των αστών προσφύγων που εφαρμόστηκαν στην πόλη μας και κατ’ επέκταση σε όλη την Ελλάδα». Όπως είπε, «ουσιαστικά είναι οι καταγραφές όλων των ανταλλάξιμων οικιών των μουσουλμάνων που έφυγαν από την πόλη μας. Είναι τα σπίτιά τους και τα εργαστήριά τους, που καταγράφηκαν, γιατί παραχωρήθηκαν από το ελληνικό κράτος στην Εθνική Τράπεζα, προκειμένου να τα διαχειριστεί με όποιο τρόπο θεωρεί, φυσικά ενοικίαση, αλλά κυρίως πώληση, ώστε να αποκτήσει έσοδα για να δώσει μια προσωρινή αποζημίωση στους πρόσφυγες, γιατί η μόνιμη αποζημίωση αργούσε πολύ. Επομένως έχουμε ένα αρχείο το οποίο μας περιγράφει ποιοι ακριβώς ήταν οι μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες, τη μορφή είχαν τα ακίνητα, ποια ήταν τα παραρτήματά τους, ποιες ήταν οι αυλές τους, τα δένδρα μέσα σε αυτά, ποιοι πρόσφυγες μπήκαν, πότε μπήκαν, αν πλήρωσαν ενοίκιο, ποιοι ντόπιοι μπήκαν, γιατί μπήκαν και ντόπιοι, πότε μπήκαν, αν πλήρωναν ενοίκιο και αυτοί. Από εκεί και πέρα πόσο πωλήθηκε, αν πωλήθηκε, αν μένει αδιάθετο, γιατί από ότι δείχνει η έρευνα και άργησαν να πουληθούν και δεν πουλήθηκαν όλα. Έχουν μείνει πάρα πολλά αδιάθετα, προκαλώντας πονοκέφαλο στην Κτηματική Υπηρεσία ακόμη και σήμερα και κυρίως αυτό που αποδεικνύει περίτρανα η μελέτη του αρχείου είναι ότι η Εθνική Τράπεζα κινήθηκε διαφεντεύοντας και προασπίζοντας πρώτα τα συμφέροντά της και μετά τα συμφέροντα των προσφύγων. Είναι μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα και για την πορεία της αποκατάστασης, αλλά και για τον τρόπο που έχει οργανωθεί η πόλη μας μέχρι αυτή τη στιγμή».

Ακόμη η κα Πατρωνίδου στάθηκε στην ανάγκη δημιουργίας ομάδων που θα μελετήσουν την τοπική ιστορία. Συγκεκριμένα, ανέφερε: «Η τοπική μας ιστορία είναι άγνωστη, tabula rasa. Δεν ξέρουμε την πόλη αυτή, δεν τη γνωρίζουμε και χρειάζονται ομάδες για να δουλέψουν σε αυτό το αρχείο και σε πολλά άλλα αρχεία. Δηλαδή, η ερευνά μου είναι μια σταγόνα στον ωκεανό. Χρειάζεται να δουλέψουν ερευνητές, ερευνήτριες, μεταπτυχιακά, διδακτορικά, ίσως ευρωπαϊκά επιγράμματα, ίσως πρόγραμμα του Δήμου, για να αποκαλύψει τι ακριβώς συνέβη σε αυτή την πόλη, που θεωρούμε ότι την ξέρουμε, αλλά τελικά δεν ξέρουμε τίποτα για αυτήν».