ΑΡΘΡΟ

Του Βασίλειου Μελαδίνη

Αρχιτέκτονα Χωροτάκτη

Πρόσφατα ανακοινώθηκε και ήδη ισχύει, από τις 18 Απριλίου 2023, ότι είναι επισκέψιμο το ταφικό μνημείο του τύμβου Καστά στην Αμφίπολη, αλλά σε ειδικές ομάδες επισκεπτών. Στην ίδια ανακοίνωση δηλώθηκε πως από το 2027 θα είναι ανοικτό, ελεύθερα στο κοινό συνολικά.

Χάρηκα γιατί φαίνεται ότι τελείωσαν οι εργασίες της εξασφάλισης στατικότητας του ταφικού μνημείου και της κατάλληλης διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου του τύμβου. Όμως το άνοιγμα του αρχαιολογικού χώρου σε επισκέπτες μου δημιούργησε εύλογα ερωτηματικά.

Η πρωτεύουσα σκέψη είναι πως, από τα λίγα που γνωρίζω, αποδίδεις έναν αρχαιολογικό χώρο ή μνημείο στο κοινό σαν υπηρεσία ή Υπουργείο, όταν έχεις αποπερατώσει τις ανασκαφικές ή άλλες έρευνες και μελέτες στο συγκεκριμένο αρχαιολογικό πεδίο. Το βασικό ερώτημα που τίθεται επιτακτικά είναι: «Τι θα γίνει με τις άλλες έξι τουλάχιστον ταφικές θέσεις του τύμβου;» και μάλιστα την κύρια ταφική θέση που βρίσκεται στην ίδια κατακόρυφο με τη θέση που εδραζόταν ο λέων της Αμφίπολης και είναι στο γεωμετρικό κέντρο του τύμβου όπου και η ταφή, ίσως, του σπουδαιότερου προσώπου που πιθανόν είναι θαμμένο στον τύμβο;

Θα γίνουν ανασκαφές, στο μέλλον, με τοβ χώρο ανοικτό στους επισκέπτες;

Θα αποκλεισθούν οι επισκέπτες όταν θα γίνονται πρόδρομες ερευνητικές τομές;

Ή, το χειρότερο, αυτό ήταν όλο το πανηγύρι και δεν θα ερευνήσουμε για άλλα ταφικά μνημεία, για ακατανόητους σε εμένα λόγους;

Η αγωνία σε όλους εμάς παραμένει.

Τι θα συμβεί με την ασφάλεια του μνημείου και των υπολοίπων έξι πιθανών ταφικών θέσεων στο τύμβο, καθώς εδώ και δεκαεννέα χρόνια (από το 2004) γνωρίζουμε όλες τις θέσεις, όπως θα εξηγήσω, και εδώ και εννέα χρόνια (από το 2014) και την ανακοίνωση της «ανακάλυψης» και ανασκαφής του τάφου με τα πολύτιμα ευρήματα, από την κυρία Κατερίνα Περιστέρη, ο τύμβος απέκτησε τεράστιο ενδιαφέρον για πολλούς «ερασιτέχνες αρχαιολόγους» (δες αρχαιοκάπηλους) και καθώς η Ελληνική πολιτεία δεν φημίζεται για τη φροντίδα της ασφάλειας απέναντι στις πιθανές επιδρομικές επιχειρήσεις ανθελλήνων.

Ο σεβασμός μου για τους αρχαιολόγους πεδίου είναι απεριόριστος και αυτό γιατί έχω πάρει μέρος σε ανασκαφές στις Κυκλάδες. Όμως, πολύ φοβάμαι ότι με το νομικό πλαίσιο που διέπει τις ανασκαφές στην Ελλάδα, ουδείς άλλος, όσα χρήματα, τίτλους σπουδών και ικανότητες και αν διαθέτει, δεν μπορεί να ανασκάψει άλλη θέση του λόφου Καστά. Θα πρέπει μια ολόκληρη χώρα να περιμένει από τη μοναδική «πνευματική δικαιούχο» του λόφου, δηλαδή την κυρία Περιστέρη να αποφασίσει, αν βρει τα κονδύλια, για το πότε, εάν και με ποιο τρόπο θα ανασκάψει τον υπόλοιπο λόφο που, πιθανόν, κρύβει μεγαλύτερους θησαυρούς από την συγκεκριμένη αποκάλυψη.

Δώσατε εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ για «κοινωνικά επιδόματα». Χαρακτηρίστε ως κεντρική κυβέρνηση και τη χρηματοδότηση της αρχαιολογικής έρευνας, σαν ένα είδος «επιδότησης» στην ευάλωτη και παραμελημένη ανάδειξη της ιστορικής μας κληρονομιάς!

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και με τη σειρά.

Ο λόφος Καστά έχει κεντρίσει το επιστημονικό ενδιαφέρον των αρχαιολόγων εδώ και δεκάδες χρόνια. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 μέχρι τη δεκαετία του 1970, ο σπουδαίος αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης πραγματοποίησε μια σειρά ανασκαφών στο ανασκαφικό πεδίο επί του λόφου με κύρια ευρήματα 400 τάφους της εποχής του σιδήρου (μέχρι το 1961), και αργότερα (1964) εντόπισε τον περίβολο του τύμβου. Το 2012 η προϊσταμένη της ΚΗ! Εφορίας προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων,κυρία Κατερίνα Περιστέρη που υπήρξε επιστημονική συνεργάτιδα του Δ. Λαζαρίδη, πραγματοποίησε ανασκαφικό έργο περιμετρικά του λόφου αποκαλύπτοντας την ισοδομική τοιχοποιία που περιέκλειε το λόφο. Με βάση σχετικό άρθρο της εφημερίδας Καθημερινή Αθηνών, στις 15.03.2014 και στην 27η επιστημονική συνάντηση, στο παλαιό κτίριο της φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ, ενημέρωσε για την εξέλιξη της ανασκαφής. Τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου έκανε τη δημόσια ανακοίνωση με αποκάλυψη για τα πρώτα ευρήματα της ανασκαφής του τάφου.

Σαν Μακεδόνας που ζω στην Αθήνα, μακριά από τη γενέτειρα, τα συναισθήματα ήταν υπερθετικά! Όμως σχεδόν αμέσως με γύρισε στη πραγματικότητα το δημοσιογραφικό κυνήγι του ρεπορτάζ! Φιλοξένησαν δεκάδες «μαϊντανούς» και άλλους διψασμένους για 15 λεπτά δημοσιότητας που ξεστόμισαν κάθε επιστημονική φαντασίωση για το μνημείο!

Μίλησαν για τη χρονολόγηση πως το μνημείο είναι Ρωμαϊκό, για επιγραφές, για άνοδο της Περσεφόνης από τον Άδη, πως ο Πλούτωνας είναι το πορτραίτο του νεκρού, πως δεν είναι τάφος, για τις Καρυάτιδες πως είναι ιέρειες των Καβειρίων Μυστηρίων, πως είναι τάφος του Αριστοτέλη, ή της μητέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου της Ολυμπιάδας, κτλ! Και όταν όλες οι «επιστημονικές» απόψεις είχαν εξαντληθεί, πέρασαν στα εργασιακά, καταγγέλλοντας πως οι συνθήκες εργασίας στην ανασκαφή είναι απάνθρωπες, και επικίνδυνες, χωρίς κανείς από αυτούς να έχει πατήσει το ξερό του στο πεδίο της ανασκαφής με τους δημοσιογράφους να ακούν τους «ειδικούς» καλεσμένους τους εκστασιασμένοι!

Ευτυχώς το Σεπτέμβριο του 2015 η κυρία Περιστέρη και η ομάδα της έκαναν την τελική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της ανασκαφής 2012 έως 2014 και πως εν τέλει ο τάφος ανήκει, βάση και επιγραφής που βρέθηκε, στον Ηφαιστίωνα, και είχε κατασκευασθεί μετά από εντολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Κάπου εδώ το άρθρο θα έπρεπε να τελειώσει, όμως το ενδιαφέρον τώρα αρχίζει.

Την ίδια χρονιά (2014) που ακούσαμε τα συνταρακτικά νέα από τις ανασκαφές στο τύμβο Καστά, είχαμε και κυκλοφορία ειδικού πανηγυρικού τεύχους της Ελληνικής έκδοσης του National Geographic για την Αμφίπολη. Ένα εκπληκτικού ενδιαφέροντος τεύχος που στη σελίδα 18 υπήρχε φωτογραφία της, σεισμικής τομογραφίας, τριών διαστάσεων, του λόφου Καστά, από μελέτη των Ελλήνων επιστημόνων, κυρίων Λ. Πολυμενάκου, Σ. Παπαμαρινόπουλου και Α. Λιόση, του εργαστηρίου γεωλογίας και γεωφυσικής του πανεπιστημίου Πατρών, που στις 12 Μαΐου 2004 δημοσιεύθηκε στο Archaeological Prospection!

Για όποιον έχει στοιχειώδεις σχετικές γνώσεις, η μελέτη αυτή δίνει τα πλήρη στοιχεία και προσδιορίζει επακριβώς πού μπορεί να «χτυπήσει» η αρχαιολογική σκαπάνη με επιτυχία. Οι προφανείς θέσεις είναι επτά. Η πλησιέστερη στον περίβολο είναι η θέση Η6. Είναι η θέση που πραγματοποιήθηκε η ανασκαφή. Θεωρώ αδύνατο η κυρία Περιστέρη να μην είχε γνώση της μελέτης αυτής ασχολούμενη σχεδόν από τη δεκαετία του 1980 με το μνημείο.

Αν ήμουν δημοσιογράφος θα έθετα το εύλογο ερώτημα για τον τρόπο που αποφασίσθηκε η στοχευμένη ανασκαφή. Δεν πιστεύω ότι η απόφαση ήταν τυχαία.

Παρά του ότι υπήρχε δημοσιευμένη ήδη η προαναφερθείσα μελέτη, ξεκίνησαν στις 11 Νοεμβρίου 2014 οι καθηγητές κύριοι Γρηγ. Τσόκας και η ομάδα του, από το εργαστήριο γεωλογίας και γεωφυσικής του ΑΠΘ μια μελέτη σε διαμετρική ζώνη του λόφου εκτελώντας γεωφυσική διασκόπηση και μέσω ηλεκτρικών τομογραφιών ανακοίνωσαν ότι εντόπισαν «…πιθανές αρχαίες κατασκευές που πρέπει να διερευνηθούν…». Γιατί χρησιμοποιήθηκε η προαναφερομένη μέθοδος αφού πλέον υπάρχουν απολύτως εξελιγμένα γεωραντάρ, ακόμα και προσαρμοσμένα σε drone. Πιθανόν να μην καταλαβαίνω την εσωτερική λειτουργία των επιστημόνων της πανεπιστημιακής κοινότητας, αλλά το ερώτημά μου ως απλός λήπτης των πληροφοριών είναι ένα:

Γιατί έπρεπε να ξαναγίνει μία έρευνα στο ίδιο μνημείο, που έδωσε μάλιστα πιο αόριστα αποτελέσματα από την προηγούμενη δημοσιευμένη έρευνα; Θα πρέπει να το απαντήσουν οι ίδιοι και η ΚΗ! Εφορία που τους επέτρεψε να πραγματοποιήσουν την έρευνα στο πεδίο. Εμείς πρέπει να ξαναγυρίσουμε στο μνημείο.

Η αλήθεια είναι πως η αποκαλυφθείσα ισοδομική περιμετρική τοιχοποιία του τύμβου, με μήκος 498 μέτρα, ύψος 3 μέτρα αποτελούμενη από 2.500 κυβικά μέτρα μάρμαρου Θάσου, μας δηλώνει πως βρισκόμαστε μπροστά στο μεγαλύτερο ταφικό μνημείο που έχει ανακαλυφθεί στην Ελλάδα. Την ίδια θέση ενισχύουν και οι άλλες του εξωτερικές διαστάσεις: Επιφάνεια του λόφου 19,7 στρέμματα. Διάμετρος του λόφου 158,40 μέτρα, ύψος του λόφου από 23 έως 44 μέτρα (μετρούμενο από τη βάση της ισοδομικής τοιχοποιίας)! Ακόμη και το έδρανο, η βάση, επί της οποίας ήταν τοποθετημένο το λιοντάρι της Αμφίπολης, στη κορυφή του λόφου έχει μνημειακές διαστάσεις 10 Χ 10 μέτρα με ύψος 5 μέτρα! Συγκριτικά να πούμε ότι ο τύμβος της Βεργίνας, και το μαυσωλείο του Αυγούστου στη Ρώμη έχουν μικρότερο μέγεθος, και μόνο η πυραμίδα της Γκίζας στην Αίγυπτο είναι μεγαλύτερη.

Σε αυτό το τεράστιο ταφικό μνημείο έχει ανασκαφεί μόνο ένα ταφικό μνημείο σχεδόν στη περίμετρο του λόφου αφού η είσοδός του εφάπτεται του περιβόλου. Παρά τον πλούσιο διάκοσμο, τα γλυπτά και την όλη πολυτελή κατασκευή του, δεν παύει να είναι ένας τάφος στη περίμετρο του τύμβου. Αυτός ο περίβολος, το λιοντάρι, οι άλλες έξι πιθανές ταφικές θέσεις μας μαρτυρούν πως δεν είναι το κύριο ταφικό μνημείο αυτό που ανασκάφτηκε και πως ο τύμβος δεν μας έχει αποκαλύψει σχεδόν τίποτα ακόμα!

Επιστρέφω λοιπόν στα αρχικά αγωνιώδη ερωτήματά μου.

Πως θα διασφαλισθεί ο αρχαιολογικός χώρος από τυμβωρύχους αρχαιοκάπηλους και το κυριότερο πόσες ζωές θα πρέπει να ζήσουμε προκειμένου να δούμε απόλυτα ολοκληρωμένη την ανασκαφή, με όλα τα ταφικά μνημεία και τα ευρήματα στο φως;

Οι επιστήμονες της πανεπιστημιακής κοινότητας και του Υπουργείου Πολιτισμού θα πρέπει να αντιληφθούν ότι έξω στην πραγματική ζωή υπάρχουν συνάδελφοί τους που ναι μεν αγωνίζονται για τον επιούσιο, αλλά δεν παύουν να είναι επιστήμονες και να καταλαβαίνουν τα ίδια πράγματα. Ας μην μένουν αυτάρεσκοι μέσα στον ακαδημαϊσμό τους.

Η ιστορική μνήμη και τα αρχαιολογικά ευρήματα της χώρας, δεν ανήκουν σε κανέναν επιστήμονα, όσο σπουδαίος και αν είναι, ούτε η μυστικοπάθεια μπορεί να είναι επιστημονική πρακτική και μεθοδολογία. Θέλουμε απαντήσεις τώρα!