Ο άνθρωπος γεννιέται ή γίνεται;

ΑΡΘΡΟ

Του Χάρη Δαμιανίδη

Απόφοιτου του τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης

Μπροστά στο θολό ερώτημα, εάν ο άνθρωπος γεννιέται ή γίνεται, πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε πως δεν απασχολεί μόνο την επιστήμη αλλά αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και από καθημερινούς ανθρώπους. Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι αποτυπωμένη στο γενετικό υλικό του καθένα ή η εξέλιξη της εξαρτάται από τις συνθήκες ζωής; Το βιολογικό ή το κοινωνικό είναι το πρώτο, το καθοριστικό; Υπάρχει ανθρώπινη φύση γενικά ή αυτή καθορίζεται ιστορικά από τις κοινωνικές συνθήκες; Είναι στη φύση του ανθρώπου να συμπεριφέρεται με τόσο κυνισμό απέναντι στον συνάνθρωπό του όπως διαπιστώνουμε σήμερα, στον καπιταλισμό, ή σε μια άλλη κοινωνία όπου θα ικανοποιούνται οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες για όλους από το κράτος, θα αλλάξει όχι απλώς η ψυχολογία αλλά συνολικά η φιλοσοφία του ανθρώπου για τη ζωή, θα μειωθεί η αξία του χρήματος και οι ανθρώπινες σχέσεις θα γίνουν πιο ζεστές και ανθρώπινες; Και ας αναρωτηθούμε, πηγαίνοντας τη σκέψη παραπέρα, αυτός που παρανομεί, ο εγκληματίας γεννιέται τέτοιος ή ορισμένα αρνητικά δεδομένα (οικονομικά, κοινωνικά, οικογενειακά) τον οδήγησαν εκεί; Χωρίς να παραβλέπουμε την ατομική ευθύνη του καθένα, τον χαρακτήρα. Το αρνητικό στοιχείο του χαρακτήρα θα εκδηλωθεί γιατί θα βρει τις κατάλληλες συνθήκες.

Όλοι οι άνθρωποι έχουμε μέσα μας και καλά και άσχημα στοιχεία. Προτερήματα και ελαττώματα, το τι θα βγάλουμε προς τα έξω, στην καθημερινότητά μας, θα εξαρτηθεί από τι θα συναντήσουμε από την ένταση και την έκταση των αδιεξόδων και των διλημμάτων που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε τα οποία δημιουργεί η κοινωνική εξέλιξη και λειτουργούν ανεξάρτητα από εμάς. Είναι σωστό ότι είναι αδύνατον να μελετήσουμε τις κοινωνικές σχέσεις αφήνοντας στην άκρη τα άτομα, τη φύση των όντων που αποτελούν τους φορείς και τους δημιουργούς αυτών των σχέσεων. Ακόμη όμως πιο σημαντικό είναι να δούμε ότι δεν μπορούμε να δούμε τα άτομα, τη λειτουργία τους έξω από συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες. Άρα, δε μπορούμε να μελετήσουμε αυτές τις σχέσεις ανεξάρτητα από τα υποκείμενα που τις πραγματοποιούν ή και αντίστροφα, να δούμε τα άτομα αυτά έξω από τις κοινωνικές τους σχέσεις. Οι κοινωνικές σχέσεις υπερβαίνουν τα άτομα, τους επιβάλλονται σε μεγάλο βαθμό και τα καθορίζουν ως επί το πλείστον.

Ο κάθε άνθρωπος αποτελεί μοναδικό βιολογικό – φυσικό ον. Χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο βιολογικών σταθερών: αριθμό χρωματοσωμάτων, σωματική διάπλαση, εγκέφαλο και νευρικό σύστημα, φυσιολογικές λειτουργίες, αισθητήρια όργανα κλπ. Παράλληλα, η ανάπτυξη του εγκεφάλου, ακόμη και του πιο ευφυούς ανθρώπου για να εξελιχθεί ανάλογα και να φτάσει σε υψηλά επίπεδα δημιουργίας, προϋπόθεση αποτελεί να υπάρχει το ανάλογο περιβάλλον (οικογενειακό, εκπαιδευτικό σύστημα, πολιτιστικό) που θα βοηθήσει μια τέτοια πορεία. Το γεγονός ότι κάποιος έχει έφεση, ταλέντο σε κάτι δε σημαίνει ότι οπωσδήποτε θα το αξιοποιήσει, για να γίνει αυτό πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες κοινωνικές συνθήκες. Μεταπολεμικά, όταν οι συνθήκες δουλειάς ήταν πολύ σκληρές, τα εργαλεία ελάχιστα ανεπτυγμένα, άρα η παραγωγικότητα της εργασίας σε χαμηλά επίπεδα, οι άνθρωποι τότε ήταν αναγκασμένοι να δουλεύουν πολλές ώρες και κοπιαστικά για να συντηρήσουν τις οικογένειές τους. Και τότε υπήρχαν πολίτες που είχαν αυτή τη κλίση για το θέατρο, τη λογοτεχνία, την ποίηση, για κάθε είδους πολιτιστική δραστηριότητα, υπήρχε δηλαδή η εσωτερική παρόρμηση για δημιουργία. Όμως, οι συνθήκες ζωής και βασικά οι συνθήκες εργασίας εμπόδιζαν την εξωτερίκευση αυτών των διαθέσεων. Ακόμη, το χαμηλό επίπεδο της κοινωνικής εξέλιξης δεν παρείχε στις τοπικές κοινωνίες τα ανάλογα ερεθίσματα για να ανταποκριθούν οι πολίτες, να αναπτύξουν τον συναισθηματικό τους κόσμο και να ολοκληρωθούν περισσότερο ως άνθρωποι.

Ο καθένας από εμάς σαν άτομο, σαν βιολογικό ον, έξω από τη κοινωνία είναι ένα μηδενικό. Ότι είμαστε το οφείλουμε κατά βάση στη κοινωνία και η ατομικότητα αναπτύσσεται μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις. Όσο πιο πλούσιες είναι οι κοινωνικές σχέσεις τόσο περισσότερο μαθαίνουμε τον εαυτό μας, κατακτάμε το «γνώθι σαυτόν», εμπλουτίζουμε τον συναισθηματικό μας κόσμο. Το ανθρώπινο ον αποκτά ατομικότητα μόνο στο εσωτερικό της κοινωνίας. Η κοινωνικότητα αποτελεί στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και η κοινωνική ζωή τροποποιεί σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φύση με τη σειρά της προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικές συνθήκες. Δηλαδή, ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει τη διαδικασία της κοινωνικής ζωής, την πολιτική και την πνευματική ζωή.