ΑΡΘΡΟ

Του Γ.Κ. Χατζόπουλου

Τ. Λυκειάρχη

 

ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΔΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

 

 

  • Το κείμενο, που ακολουθεί, αφιερώνεται στην αποφράδα συμπλήρωση 565 χρόνων από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης

 

(συνέχεια από το προηγούμενο)

Δεν προτίθεμαι σήμερα να ντύσω την ψυχή σας με πόνο βαθύ υπομιμνήσκοντας εικόνες φρίκης, εικόνες θανάτου.

Έγινε στ’ αλήθεια συθέμελα ο σεισμός κι άνοιξε χάσμα βαθύ. Μα τούτο το χάσμα ευθύς εγιόμισε άνθη. Άνθη πνευματικά, άνθη πολιτισμού, άνθη παιδείας και τέχνης. Ο σοφός λόγος των αρχαίων μας προγόνων: «ουδέν κακόν αμιγές καλού» βρήκε για μια ακόμη φορά επακριβή επαλήθευση.

Ο πνευματικός κόσμος του Βυζαντίου, που χάρη σ’ αυτόν σε μεγάλο βαθμό σώθηκε η πνευματική κληρονομιά των αρχαίων μας προγόνων, πήρε των ομματιών του για τη φιλόξενη Δύση με τη σιγουριά που αποπνέουν οι στίχοι του εθνικού μας ποιητή Κωστή Παλαμά:

Όπου πάμε θα βρούμε πατρίδες

και θα πλάσουμε, απ’ το Βόσπορο

χαϊδευτά συνεβγαλμένοι ως τον Αδρία.

Θα φωλιάσουμε στη Βενετία

θα ξαναριζώσουμε στη Ρώμη

θα μας αγκαλιάσει η Φλωρεντία.

Έτσι το άνθος του πνευματικού κόσμου της Πόλης ξεδιπλώνει στο δρόμο της ξενιτιάς παίρνοντας μαζί του ό,τι πιο πολύτιμο διέθετε ο Ελληνισμός: τη γλώσσα του και τη βαριά προγονική κληρονομιά: τον Όμηρο και τον Πλάτωνα, τον Αισχύλο, το Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, τον Ηρόδοτο και το Θουκυδίδη, τον Ιπποκράτη και το Γαληνό. Και παράλληλα τη δική τους θεώρηση για τον κόσμο και τη ζωή. Και κοντά σ’ αυτά η νοσταλγία της χαμένης πατρίδας τούς οδήγησε στο να αναζητούν μιαν άλλη μεγάλη ιδεατή πατρίδα, που τα όριά της συνέπιπταν με τα όρια της παιδείας και του πολιτισμού τους. Έτσι οι φυγάδες λόγιοι διασκορπισμένοι στις χώρες της Δύσης, γίνονται οι φορείς του ελληνικού πνεύματος και οι πρόδρομοι ενός κοσμοπολίτικου ιδεώδους. Στον ευρωπαϊκό χώρο το σκλαβωμένο Βυζάντιο πρόσφερε με το θάνατό του τα ανθρωπιστικά εκείνα ιδεώδη, τα οποία διαμορφώσανε τα κύρια χαρακτηριστικά του νεώτερου κόσμου. Υπήρξε όχι μόνο το κρηπίδωμα, αλλά και η ψυχή της Αναγέννησης, του πολιτισμού της Ευρώπης. Βενετία, Φλωρεντία, Νεάπολη, Ρώμη, Πατάβιο, Φερράρα, Παρίσι δέχονται με ανοιχτές αγκαλιές τους φυγάδες. Τα βασιλικά ανάκτορα της Ευρώπης συναγωνίζονται στη φιλοξενία των βυζαντινών διανοουμένων. Τώρα πια αρχίζει ο ποιοτικός και υψηλός πολιτισμός της αγνώμονος Ευρώπης. Μα και σήμερα δεν είναι αγνώμων η Ευρώπη με τη διπλωματική της συμπεριφορά;

Το δρόμο για τη μεταλαμπάδευση του ελληνικού πνεύματος στη Δύση θα ανοίξει ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς. Σ’ αυτόν ανήκει η τιμή ότι προετοίμασε το ιταλικό έδαφος γα την εγκάρδια υποδοχή των Βυζαντινών λογίων. Τον ακολουθεί ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων. Φανατικός ενστερνιστής και υποστηρικτής της πλατωνικής φιλοσοφίας θα συγγράψει το έργο «Περί ών ο Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται», επιχειρώντας έτσι να θέσει τα θεμέλια μιας νέας φιλοσοφικής αντίληψης στη Δύση.

Κορυφαία θέση στην ομάδα των λογίων φυγάδων κατέχει ο Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος, μαθητής του φιλοσόφου Πλήθωνος. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη φιλοσοφία και τις ηθικές επιστήμες. Οργώνει κυριολεκτικά τις πόλεις της Γαλλίας, Ιταλίας και Γερμανίας και μολονότι χαρακτηρίστηκε προδότης της Ορθοδοξίας, παρέμεινε όμως βαθύτατα Έλληνας στο πνεύμα και στην ψυχή. Η σοφία του και η ευρυμάθειά του κίνησαν το θαυμασμό των σοφών της Δύσης, μετριάζοντας την οργή των γνήσιων ορθοδόξων, που εκφράστηκε επιγραμματικά με τη φράση: «ας αποσπασθεί η γλώσσα, η οποία ομολόγησε κι ας αποκοπή η χείρ, η οποία υπέγραψεν», εννοώντας τις ενωτικές του προσπάθειες, αλλά και την προσχώρησή του στον καθολικισμό.

Τεράστια υπήρξε και η συμβολή του Γεωργίου Τραπεζούντιου, ο οποίος δίδαξε στη Βενετία, στη Νεάπολη και στη Ρώμη την ελληνική φιλοσοφία και τη ρητορική. Αμέτρητα είναι τα συγγράμματα, τα οποία έγραψε στην ελληνική και λατινική γλώσσα. Πέρα από το χώρο του πνεύματος, κινείται και στο χώρο της διπλωματίας. Συμβουλεύει την ίδρυση κοινής ελληνοτουρκικής ομοσπονδίας, ελπίζοντας ότι έτσι θα καταστεί εύκολο στους Έλληνες να γίνουν κύριοι της κατάστασης και να επιβληθούν στο τουρκικό στοιχείο. Προσπάθεια όμως που δεν ευοδόθηκε.

Αναμφίβολα τεράστια υπήρξε και η συμβολή στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση του Κωνσταντίνου Λάσκαρη. Πολυμαθέστατος και με βαθυτάτη γνώση της ελληνικής γραμματικής δίδαξε στο Μιλάνο, στη Νεάπολη, στη Σικελία. Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται περισπούδαστα σχόλια τους Έλληνες κλασικούς συγγραφείς, ενώ το έργο του Ερωτήματα γραμματικής της ελληνικής γλώσσας είναι το πρώτο που εκδόθηκε με την τυπογραφία και απετέλεσε σταθμό στη μελέτη της ελληνικής γλώσσας.

Πολυτιμότατη υπήρξε και η συμβολή του Μάρκου Μουσούρου. Σοφώτατος διδάσκαλος και διακεκριμένος ελληνιστής συνεργάστηκε στενά με τον εκδότη Άλδο Μανούτιο και χάρισε στον κόσμο των γραμμάτων περισπούδαστα ελληνικά συγγράμματα, όπως τα πάντα του Πλάτωνα, 16 λόγους του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και δύο μεγάλα λεξικά, το Μέγα Ετυμολογικό και τον Ησύχιο, βοηθήματα χρησιμώτατα και σήμερα για τους εγκρατείς φιλολόγους.

(συνεχίζεται…)