Δεν κάναµε την Ευρώπη και είχαµε πόλεµο. Η Ευρώπη όµως δεν θα γίνει δια µιας, αλλά σταδιακά και µε συγκεκριµένα επιτεύγµατα µε στόχο την οικοδόµηση µιας πραγµατικής αλληλεγγύης. Αυτό είχε διακηρύξει ,µεταξύ άλλων , ο εµπνευσµένος Γάλλος πολιτικός Robert Schuman, εκ των «πατέρων της ενωµένης Ευρώπης στην περίφηµη διακήρυξη του για την ενωµένη Ευρώπη στις 9 Μαΐου 1950. Πέντε χρόνια πριν, στις 8 Μαΐου 1945 είχε υπογραφεί η συνθηκολόγηση της ναζιστικής Γερµανίας που σηµατοδότησε ουσιαστικά και το τέλος του β´παγκοσµίου πολέµου. Η Ευρώπη «σκοτεινή ήπειρος» κατά τον διαπρεπή Βρετανό ιστορικό Μαζάουερ, πέτυχε από τότε 70 χρόνια διαρκούς ειρήνης , πολυµερούς συνεργασίας, ανάπτυξης και ευηµερίας, δηµοκρατικής διακυβέρνησης, κράτους δικαίου και ανθρωπίνων δικαιωµάτων.
Η 9η Μαΐου γνωστή ως «Ηµέρα της Ευρώπης» ανακαλεί στη µνήµη τα επιτεύγµατα αλλά και τα ερείπια µε τα 75 εκατοµµύρια νεκρούς του τελευταίου µεγάλου πολέµου που αναπήδησε από τους εθνικισµούς, τον αυταρχισµό και τις ολοκληρωτικές ιδεολογίες. Στις 8 Μαΐου η Ευρώπη γιορτάζει τη µεγάλη νίκη επί του ολοκληρωτισµού ,του ναζισµού και του φασισµού που αιµατοκύλισαν τον κόσµο. Πράγµατι η πορεία προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση υπήρξε σταδιακή , ενδεχοµένως αργή ,διαµέσου πολλαπλών κρίσεων σε ένα διαρκώς µεταβαλλόµενο διεθνές περιβάλλον. Ατελής η πορεία της αλλά αξιοσηµείωτη. Αν ανατρέξουµε στην κρίση χρέους της ευρωζώνης από το 2009 θα θυµηθούµε τη γενική παραδοχή ότι η Ευρώπη αρχικά αιφνιδιάστηκε, όµως αντέδρασε εν τέλει αποτελεσµατικά. Τώρα όµως η νέα πρόκληση της πανδηµίας του covid-19 ανεβάζει σηµαντικά τον βαθµό δυσκολίας.
Στο προηγούµενο σηµείωµα που δηµοσιεύτηκε στις 5/9 είχα αναφερθεί ιδιαίτερα στις προσπάθειες της ΕΕ για την αντιµετώπιση της υγιεινοµικής κρίσης ως συνέπεια της πανδηµίας στην Ευρώπη, στις περιορισµένες αρµοδιότητες της στον τοµέα και στον ρόλο των κυβερνήσεων των κρατών-µελών. Η πρόκληση όµως είναι διπλή! Τον Μάρτιο συνέβη για πρώτη φορά στην ιστορία της Ένωσης το αδιανόητο: αναστολή της οικονοµικής δραστηριότητας µε παράλληλη καταβύθιση της παραγωγής , των υπηρεσιών, αλλά και της ζήτησης. Το φάσµα της ύφεσης και της εκθετικής αύξησης της ανεργίας προ των πυλών! Έγκυροι διεθνείς οργανισµοί εκτιµούν ότι η ύφεση στην ΕΕ µέχρι το τέλος του έτους µπορεί να αγγίξει έως και 10% επί του ΑΕΠ, ( 5,4% οι προβλέψεις για τον µέσο όρο στα 19 κράτη της ζώνης του ευρώ, 8-10% για την Ελλάδα). Η πανδηµία θέτει µε πιεστικό και δραµατικό τρόπο το δίληµµα της αναζήτησης ισοροπίας µεταξύ της προστασίας της δηµόσιας υγείας και της λειτουργίας της οικονοµίας. Περισσότερο από ποτέ οι σωστές επιλογές δεν είναι απλή υπόθεση τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο και οι περισσότεροι από εµάς δεν θα ήθελαν να είναι στη θέση αυτών που καλούνται να πάρουν τις αποφάσεις, οι δε οπαδοί της προσέγγισης «µαύρο ή άσπρο» θα απογοητεύονται διαρκώς. Η πραγµατικότητα και οι προκλήσεις είναι σύνθετες. Τι προσπαθεί να κάνει η ΕΕ; Ας ξεκινήσουµε από τις τελευταίες αποφάσεις και προτάσεις της.
Στην προχθεσινή (7/5)τηλεδιάσκεψη των υπουργών οικονοµικών της ευρωζώνης ( Eurogroup) είχαµε µια καλή απόφαση. Συµφωνία για πρόγραµµα που θα ξεκινήσει εντός του Μαΐου το οποίο προσφέρει φτηνά πιστωτικά όρια για όλες τις χώρες που θέλουν να το χρησιµοποιήσουν. Η χρήση των δανείων είναι προαιρετική , χωρίς όρους και η ωρίµανση τους δεκαετής. Οι χώρες που επιθυµούν να κάνουν χρήση θα πρέπει να παρουσιάσουν κατάλογο δαπανών για την αντιµετώπιση των ζηµιών που προκαλεί η πανδηµία και µπορούν να λάβουν έως και το ισόποσο του 2% του ΑΕΠ
τους. Στις 23 Απριλίου το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο ( οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων των 27) ενέκριναν προηγούµενη απόφαση του Eurogroup για πακέτο ύψους 540 δις ευρώ σχετικά µε τρία σηµαντικά δίκτυα ασφαλείας για τους εργαζόµενους και τις επιχειρήσεις και ζήτησαν να ενεργοποιηθεί από την 1η Ιουνίου 2020. Επίσης συµφώνησαν να δηµιουργηθεί ένα νέο Ταµείο Ανάκαµψης για την ευρωπαϊκή οικονοµία και ανέθεσαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκτιµήσει τις πραγµατικές ανάγκες και να υποβάλει συγκεκριµένες προτάσεις για τη σύσταση και τη χρηµατοδότηση του. Οι συζητήσεις και το αίτηµα,κυρίως από τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου , για σηµαντικές «ενέσεις ρευστότητας» στις πιο ασθενείς οικονοµίες της ζώνης του ευρώ δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η Επιτροπή κατέθεσε ένα πλαίσιο απόφασης σύµφωνα µε το οποίο θα µπορεί µε εγγυήσεις από τον µακροπρόθεσµο προϋπολογισµό της ΕΕ να δανειστεί και να µοχλεύσει έως 1,2 τρις ευρώ για την άµεση τόνωση των οικονοµιών των κρατών-µελών.
Οι αναµενόµενες αντιπαραθέσεις µεταξύ χωρών του ευρωπαϊκού βορρά και νότου εκδηλώθηκαν αναπόφευκτα. Θα είναι περισσότερο δάνεια οπως πεισµατικά υποστηρίζουν η Αυστρία, η Ολλανδία , η Σουηδία συνεπικουρούµενες από τη Γερµανία , η άµεσες επιδοτήσεις όπως υποστηρίζουν η Ιταλία, η Γαλλία και οι άλλες χώρες του νότου ; Στο βάθος η γνωστή διαφωνία για το περίφηµο ευρωοµόλογο ή εναλλακτικά ένα “κορωνοοµόλογο ¨ , το τελευταίο υποθετικά περιορισµένης διαρκείας για την αντιµετώπιση των οικονοµικών συνεπειών της πανδηµίας. Η θρησκευτική προσήλωση της Γερµανίας , της Ολλανδίας και άλλων στη δηµοσιονοµική πειθαρχία, στην αυστηρή συγκράτηση του πληθωρισµού και η σκληρή ιδεολογική τους αντίθεση σε κάθε σκέψη για αµοιβαιοποίηση του δηµοσίου χρέους στην ευρωζώνη, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για µια τέτοια τολµηρή απόφαση. Κι εδώ όµως δεν είναι µαύρο – άσπρο, εκτός από τις πολιτικές θέσεις και τις ευαισθησίες στην εσωτερική κοινή γνώµη των χωρών ,το ζήτηµα εγείρει πολύπλοκα θεσµικά και οικονοµοτεχνικά θέµατα. Ωστόσο , παρά τις δυσκολίες έχει υπάρξει µια κάποια πρόοδος.
Εκτός από τα προαναφερθέντα φτηνά και χωρίς όρους δάνεια, ένα άλλο πακέτο ύψους 500δις προτείνεται από τον ΕSM ( Ευρωπαϊκό Μηχανισµό Σταθερότητας) για µεσοπρόθεσµα φτηνά δάνεια σε επιχειρήσεις µέσω της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων και δάνεια προς το δηµόσιο τοµέα των χωρών του ΕSM. Βεβαίως η Ιταλία δεν δέχτηκε τα προτεινόµενα 39 δις ευρώ από τον ESM , αρνούµενη να επιβαρύνει το δηµόσιο χρέος της και υποστήριξε σθεναρά το ευρωοµόλογο. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) είναι η πρώτη που κινήθηκε γρήγορα και λόγω της ανεξάρτητης λειτουργία της, διέθεσε 750 δις για την αγορά οµολόγων του δηµοσίου στα κράτη µέλη , ώστε να διευκολύνει τη ρευστότητα και να συγκρατήσει τα επιτόκια. Κίνηση που αναγνωρίζεται ως σηµαντική και αντιστοιχούσα στο περίφηµο « whatever it takes» του Mάριο Ντράγκι. Θα κάνουµε ότι χρειαστεί για να στηρίξουµε το κοινό νόµισµα και τις χώρες της ευρωζώνης είχε πει και το έκανε το 2012 , κινούµενος ίσως στα όρια του θεσµικού πλαισίου της ΕΚΤ, όχι χωρίς να επισύρει τότε τις κριτικές διαφόρων κρατών του ευρωπαϊκού βορρά και παραγόντων της αγοράς.
Εξάλλου και η διάδοχος του Ντράγκι στην προεδρία της ΕΚΤ Κριστίν Λαγκάρντ επέκρινε τους αρχηγούς κρατών της ΕΕ ότι κάνουν πολύ λίγα και πολύ αργά “ too little,too late” σχετικά µε την επικίνδυνη κατάσταση που έχει δηµιουργήσει η πανδηµία στην ευρωπαϊκή οικονοµία..Αναφερόταν στην αδιέξοδη αντιπαράθεση για το ευρωοµόλογο µεταξύ Ιταλίας, Ισπανίας αφενός και Γερµανίας ,
Ολλανδιας αφετέρου στην τηλεδιάσκεψη της Συνόδου Κορυφής του Μαρτίου 2020.
Αναµφισβήτητα η Ε.Ένωση µε τη δυναµική της κινείται στο πλαίσιο της παγκόσµιας οικονοµίας και στη βάση του δικού της θεσµικού πλαισίου. Με βάση τα στοιχεία του Δ.Ν.Τ ο παγκόσµιος δανεισµός αυξήθηκε κατά 130 τρις δολάρια σε σχέση µε τον δανεισµό κατά την χρηµατοοικονοµική κρίση του 2008, η οποία εξελίχθηκε σε κρίση χρέους για την Ευρώπη. Εκτιµάται ότι η παγκόσµια οικονοµία κάθεται πάνω σε ένα “ βουνό χρέους» περίπου 300 τρις δολαρίων.. Συνολικά, χρέος από τα κράτη και τα εταιρικά δάνεια. Σηµαντικός παράγων για την επιβίωση των κρατών και των επιχειρήσεων είναι η δυνατότητα εξωτερικού δανεισµού. Εποµενως οι πρωτοβουλίες της ΕΚΤ, όπως προαναφέρθηκαν καθώς και η λεγόµενη ποσοτική διευκόλυνση ή χαλάρωση (QE) αποτελούν σηµαντικά εργαλεία για την ανακούφιση των δηµοσίων οικονοµικών των χωρών της ευρωζώνης, ιδιαίτερα στη δύσκολη και πιεστική αυτή περίοδο της πανδηµίας. Η Επιτροπή πρότεινε επίσης το πρόγραµµα SURE ( Support to Mitigate Risks in an Emergency), ένα χρηµατοδοτικό εργαλείο για να παρασχεθούν δάνεια έως 100δις ευρώ σε κράτη που θα αιτηθούν χρηµατοδότηση για προγράµµατα στήριξης της εργασίας και της απασχόλησης.
Ο Ιταλός Επίτροπος στην ΕΕ για την οικονοµία και πρώην Πρωθυπουργός της Ιταλίας Πάολο Τζεντιλόνι πρόλαβε την πρόεδρο της Επιτροπής και µίλησε πρώτος για την ανάγκη ενός νέου σχεδίου Μάρσαλ για την Ευρώπη. Όσο και αν ακούγεται υπερβολικά φιλόδοξο, το Ταµείο Ανάκαµψης εγγράφεται στην ίδια λογική. Η Ευρώπη ,παρά τις ατέλειες της, για µια ακόµη φορά είναι παρούσα και αποτελεί σανίδα σωτηρίας για τις πιο αδύναµες οικονοµίες της Ένωσης. Η Ιταλία πχ που επλήγη δραµατικά από την πανδηµία, µε επιβαρυµένη οικονοµία και υψηλό δηµόσιο χρέος, θα στηριχθεί στην ΕΕ και στην εσωτερική ενιαία αγορά για να ανακάµψει. Θα µπορέσει να αντλήσει κεφάλαια από την ΕΚΤ, τον EMS ( εφόσον τελικά το επιλέξει) να στηριχτεί στα νέα προγράµµατα και στον προϋπολογισµό της Ένωσης για να αιµοδοτήσει την οικονοµία της. Το ίδιο ισχύει και για τη χώρα µας και όλες τις χώρες της Ένωσης που αναπόφευκτα θα δοκιµαστούν από την πανδηµία µε σοβαρές επιπτώσεις στην οικονοµία τους. Σε πρόσφατη µελέτη του Δ.Ν.Τ υπολογίζεται ότι την ερχόµενη πενταετία ωριµάζουν δάνεια αξίας έως και 60δις τον χρόνο. Τι θα είχε συµβει εάν η Ελλάδα είχε εξέλθει από τη ζώνη του ευρώ, όπως ορισµένοι υποστήριζαν και επεδίωκαν; Τι θα γινόταν χωρίς τη στήριξη των µηχανισµών της ευρωζώνης ; Η ΕΚΤ δέχεται τώρα τα ελληνικά οµόλογα ως εγγύηση για δανεισµό, που µέχρι πρότινος ήταν µη επιλέξιµα. Επίσης µε το που ανακοινώθηκε ότι η ΕΚΤ αγοράζει και τα ελληνικά οµόλογα , τα οποία πριν ήταν αποκλεισµένα λόγω χαµηλής βαθµολογίας της οικονοµίας της χώρας , τα επιτόκια έπεσαν από 4,5 σε 2%. Κατά συνέπεια ο απαιτούµενος δανεισµός για την έξοδο στις αγορές τα επόµενα χρόνια για ανακύκλωση των χρεών είναι καλυµµένος. Όπως συχνά συµβαίνει στην παγκόσµια οικονοµία , χωρίς πρόσβαση στο διεθνή δανεισµό πολλά κράτη δεν µπορούν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους , ακόµη και για την πληρωµή µισθών και συντάξεων. Επιπλέον και η παραγωγή δεν µπορεί να ανταπεξέλθει χωρίς τραπεζική στήριξη, µας αρέσει δεν µας αρέσει.
Στα παραπάνω πρέπει να προστεθούν και τα δηµοσιονοµικά µέτρα , οι επιδοτήσεις ,οι εθνικές ενισχύσεις στις επιχειρήσεις ( πχ στις αεροπορικές εταιρείες που πλήττονται ασύµµετρα και γενικότερα στον τοµέα των µεταφορών, στην αγροτική παραγωγή ,στις µικρές και µεσαίες επιχειρήσεις κλπ)Ας σηµειωθεί εδώ ότι η Ε. Επιτροπή ανέστειλε τους αυστηρούς κανόνες περί ανταγωνισµού και επέτρεψε κατ´εξαίρεση τις κρατικές ενισχύσεις από τις κυβερνήσεις προς τον ιδιωτικό τοµέα και τις κρατικές επιχειρήσεις. Επίσης ανεστάλησαν και οι δεσµεύσεις των κρατών της Ενωσης που απορρέουν από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ για την τήρηση των αυστηρών ορίων δηµοσίου ελλείµµατος και εξωτερικού
χρέους ως προς το ΑΕΠ. Είναι όµως όλα αυτά αρκετά για τη διάσωση της ευρωπαϊκής οικονοµίας; Ασφαλώς είναι πιο απλό να σταµατήσει η παραγωγική διαδικασία µιας οικονοµίας για λόγους ανωτέρας βίας ,όπως τώρα, αλλά πιο δύσκολο να επανακινήσει. Ωστόσο οι πρόσφατες αποφάσεις των υπουργών οικονοµικών της ευρωζώνης, οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της ΕΚΤ , καθώς και τα µέτρα που λαµβάνονται σε εθνικό επίπεδο για την ενίσχυση των πληττόµενων κλάδων της οικονοµίας ,βαίνουν προς τη σωστή κατεύθυνση. Εκτιµάται ότι οι συνολικοί πόροι ,κοινοτικοί και εθνικοί , που θα εισρεύσουν ως δάνεια και επιχορηγήσεις στην ευρωπαϊκή οικονοµία θα ανέλθουν στα 5 τρις ευρώ προς το τέλος του χρόνου. Αναµφίβολα πρόκειται για ιλιγγιώδη ποσά για τη στήριξη της οικονοµίας. Θα είναι όµως αρκετά µε βάση το µέγεθος της πρόκλησης; Πόσο θα διαρκέσει η πανδηµία; Οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη τολµούν σήµερα το σταδιακό άνοιγµα της οικονοµίας εν µέσω πολλών αµφιβολιών και ερωτηµατικών από την επιστηµονική κοινότητα παγκοσµίως. Η Ευρώπη µετρά ήδη περί τα 40 εκατοµµύρια ανέργους. Πάνω από ένα εκατοµµύριο οι νέοι άνεργοι λόγω κορονοϊού στην Ισπανία! Ο τοµέας του τουρισµού απασχολεί 27 εκατοµµύρια εργαζόµενους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πως θα στηριχτούν άµεσα οι επιχειρήσεις και οι εργαζόµενοι;
Οι ευρωπαϊκοί θεσµοί και οι κυβερνήσεις πολλές φορές παίρνουν τις σωστές αποφάσεις αλλά ενίοτε µε καθυστέρηση λόγω των πολύπλοκων διαδικασιών και του ισχύοντος θεσµικού πλαισίου.Οι κοινές αποφάσεις µεταξύ 27 κρατών δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Συγκριτικά, το οµοσπονδιακό χρέος των ΗΠΑ µπορεί να αντιµετωπιστεί από την κεντρική της Τράπεζα ( FED) η οποία µπορεί να το αποπληρώσει κόβοντας χρήµα. Στη ζώνη του ευρώ αυτό απαγορεύεται. Έτσι επανέρχεται δυναµικά η παλαιά συζήτηση για το ευρωοµόλογο η έκδοση του οποίου αν αποφασισθεί µπορεί να στηρίξει ένα µακροπρόθεσµο πρόγραµµα ανόρθωσης της οικονοµίας στην Ένωση,αλλά και αναγέννησης της ευρωπαϊκής κοινωνίας µετά την παρούσα κρίση. Η Ε. Επιτροπή έκανε το πρώτο βήµα προτείνοντας τη σηµαντική αύξηση του κοινοτικού προϋπολογισµού από 1,2 στο 2% του ΑΕΠ στους ίδιους πόρους και µε νεους πόρους από συνεισφορές από τη φορολογία των διεθνών χρηµατοπιστωτικών συναλλαγών και περιβαλλοντικών φόρων επί των εκποµπών ρύπων.
Το ευρωοµόλογο για να είναι αντάξιο του ονόµατος του δεν θα πρέπει να προσµετράται στο χρέος των κρατών αλλά να αποτελεί νέο καθολικό χρέος της ευρωζώνης το οποίο θα καταγράφεται σε ξεχωριστό ενιαίο λογαριασµό και θα εξοφλείται από τον ( αυξηµένο) προϋπολογισµό της Ένωσης. Εδώ όµως µπαίνουµε στο κέντρο της πολιτικής συζήτησης για µια νέα οικονοµική διακυβέρνηση στην Ένωση, για αµοιβαιοποίηση του χρέους και εν τέλει για µια θαρραλέα θεσµική µεταβολή προς µια Ευρωπαϊκή Ένωση πραγµατικής αλληλεγγύης. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις µεταξύ βορρά και νότου , µεταξύ ισχυρών και λιγότερο ανθεκτικών οικονοµιών στην ΕΕ είναι γνωστές και επανέρχονται στη δηµόσια συζήτηση µε αφορµή την απάντηση της Ένωσης στις οικονοµικές επιπτώσεις της πανδηµίας. Υπάρχουν όµως και ενδιαφέρουσες εξελίξεις. Η Γαλλία συντάχθηκε πλήρως µε τη θέση των νοτίων, ήδη µια «συµµαχία» 9 χωρών της ευρωζώνης όπου συµµετέχει και η Ελλάδα , προωθούν τις ιδέες και προτάσεις για ευρύτερη αλληλεγγύη και χρηµατοδότηση που δεν θα στηρίζεται µόνο στα δάνεια αλλά και σε άµεσες επιχορηγήσεις. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι ισχυρός υποστηρικτής αυτής της άποψης και η Ε. Επιτροπή συγκλίνει. Στην προσεχή Σύνοδο Κορυφής της 13ης Μαΐου θα επαναληφθεί η συζήτηση µε βάση επεξεργασµένες προτάσεις της Επιτροπής η οποία κάνει βήµατα προς τη σωστή κατεύθυνση µε την πρόταση της για ένα νέο «Σχέδιο Μάρσαλ» σθεναρά υποστηριζόµενη από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το τελευταίο και µετά την πανδηµία , στο πλαίσιο της πανευρωπαϊκής διαβούλευσης που έχει εξαγγελθεί µε θέµα το µέλλον της Ευρώπης, θα κάνει και νέες προσπάθειες για να αυξήσει τις αρµοδιότητες του και τονώσει τη συµµετοχή του στις αποφάσεις για την πορεία της Ένωσης. Προς το παρόν όµως για µια ακόµη φορά οι τελικές αποφάσεις ανήκουν στις κυβερνήσεις!
Ας ελπίσουµε ότι οι αρχηγοί Κρατών και κυβερνήσεων θα κάνουν εγκαίρως την υπέρβαση. «Όταν τα δεδοµένα αλλάζουν , τότε , κύριε, αλλάζω κι εγώ γνώµη» έλεγε ο Κέινς ,ο πλέον επιδραστικός οικονοµολόγος όλων των εποχών. Ο δε πρόεδρος της Γαλλικής Δηµοκρατίας Εµµανουέλ Μακρόν τόνισε πρόσφατα «Ας µην ξεχνάµε ότι τα οικονοµικά είναι µια ηθική επιστήµη». Στην Ευρώπη πρέπει να είναι διότι το δηµοκρατικό πρότυπο κοινωνίας το οποίο όλοι απολαµβάνουµε στηρίχθηκε εν πολλοίς στην κοινωνική και οικονοµική αλληλεγγύη, την οικονοµική και κοινωνική συνοχή και το κράτος δικαίου. Ιδιαίτερα η οικονοµική ανάπτυξη και η στήριξη των πιο αδύναµων κοινωνικών οµάδων, περιφερειών και χωρών αποτέλεσε τη βάση για το µεταπολεµικό κοινωνικό συµβόλαιο στην Ευρώπη.
Για την επόµενη ηµέρα τα ερωτήµατα είναι πολλά, όπως και οι άγνωστοι παράγοντες που θα διαµορφώσουν µια νέα πραγµατικότητα. « Δεν µπορούµε να επιστρέψουµε στις ίδιες συνήθειες και στη συνήθη ιδεολογία..Πρέπει να ανακαλύψουµε εκ νέου τους εαυτούς µας, να βρούµε νέους τρόπους διαβίωσης ..» είπε πάλι ο Μακρόν. Να προσαρµοστούµε λοιπόν αφού καλά τα καταφέραµε µέχρι στιγµής. Πόσο εύκολο είναι όµως για τα άτοµα και τις κοινωνίες να αφήσουν τις παλιές συνήθειες; Αλλάζει η καθηµερινότητα , αλλάζει αλλά διασώζεται η οικονοµία , όµως ας µην επιτρέψουµε να υποστεί ζηµιά το σύστηµα αξιών µας! Fata viam invenient ,( οι µοίρες θα βρουν τον δρόµο) έλεγε ο Βιργίλιος.
Λεωνίδας Αντωνακόπουλος
πρώην στέλεχος της Ε. Ένωσης, πρώην επικεφαλής και εκπρόσωπος του Γραφείου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα
